تحقیق مقاله پیدایش و سیر تحول شهر های جدید

 تعاریف و مفاهیم

 شهر های جدید در نظامهای اجتماعی – اقتصادی جهان و با توجه به تحولات نظریه ای بسیار دگرگون شده اند هنوز تعریف جامعی برای شهرهای جدید ارائه نشده است اما می توان تعاریف زیر را برای آنها پذیرفت :

شهرهای جدید ، اجتماعهای برنامه ریزی شده ای است که در پاسخ به اهداف از پیش تعیین شده ایجاد می شود

 ایجاد شهر جدید عملی ارادی است که فرض را بر وجود یک  منبع قدرت یا سازمانی می گذارد که تأمین کننده مکان ومنابع برای توسعه شهر و اعمال کنترل مداوم بر آن است تا شهر به اندازه با دوامی برسد .

شهر جدید‌، اجتماعی خود اتکاست باجمعیت و مساحت مشخص ، فاصله ای معین از مادرشهر ، برنامه ریزی از پیش تعین شده ، اهداف معین و همچنین برخوردار از تمام تسهیلات لازم برای یک محیط مستقل

 معمولاًشهرهای جدید برای تمرکز زدایی کالبدی ، اقتصادی و اجتماعی در ناحیه شهری شهرهای بزرگ طراحی می شوند تا با وجود جاذبه نزدیکی به شهر های بزرگ ، جمعیت تشویق به خروج از مادرشهر شوند تا اسکان به همراه اجرای برنامه های توسعه اقتصادی – اجتماعی فراهم آید ، بدین ترتیب جذب سرریزهای  جمعیتی ، ساماندهی فضایی مادر شهر و ناحیه شهری ،  بهبود وضعیت محیط کار ، زندگی سالم و اجتماعی کامل میسر می شود . در واقع مفهوم شهر جدید مفهوم اجزای یک شهر در یک ارتباط ارگانیک با یکدیگر است .

بنابر تعاریف قبلی شهرهای جدید دارای تاریخ تولد مشخصی هستند و در زمان کوتاه و معینی ساخته می شوند اینگونه شهرها در تضاد کامل با پیدایش و تحول شهرهای متراکم هستند . و براساس یک هسته ، پیش از آنکه به وجود آیند تشکیل می شوند و به کندی رشد می کنند معمولاًبرنامه ریزی شهر جدید مبتنی بر پیش بینی جمعیت است تا این جمعیت پایه ای برای پیش بینی نیازهای کالبدی ، اقتصادی و اجتماعی آینده باشد .

 طراحی و ساخت شهرهای جدید بیشتر در زمینهای بکر وغیر قابل کشت و بدون هسته اولیه صورت می گیرد شهرهای جدید درالگوهای متعددی طبقه بندی می شوند و در مباحث آینده به طور مفصل درباره آن بحث خواهد شد .

 شهر جدید با حومه اختلاف اساسی دارد حومه یک ناحیه مجزای مسکونی است که ساکنان آن برای کار به شهر دورتر رفت و آمد می کنند اما شهر جدید باید همه عملکردهای شهری را به اندازه ‌معین داشته باشد .

 سابقه شهرهای جدید

 اگر منظور از طراحی شهرهای جدید را ایجاد نظامی از پیش فکر شده برای نحوه استقرار کاربریهای شهری و نحوه ارتباط بین آنها در کل مجموعه و نیز نحوه ارتباط این نظام در چهارچوبهای وسیعتر ناحیه ای وملی فرض کنیم ، این امر سابقه ای طولانی دارد . به طور کلی شهرهای جدید در بیشتر دوره های تاریخی ، بویژه از زمانی که شهر نشینی شروع شد ، در اقصی نقاط دنیا طراحی و احداث شده اند احداث این شهرها در مورادی به مثابه برنامه ای برای تحقق بخشی از سیاست  حکومتها بودهاست ، که در این زمینه می توان از شهرهای جدید بابلی و آشوری در بین النهرین ، موهنجودارو در ایندوس ، کاهن در مصر ، میلیتوس ، اولین توس و پرینس در یونان وتعدادی مراکز شهرهای جدید در افریقا نام برد . در قرون وسطی گروههای مذهبی و پادشاهان، شهرهای جدید در آفریقا نام برد . در قرون وسطی گروه های مذهبی و پادشاهان ، شهرهای جدید بسیاری را ساخته‌اند . در عصر رنسانس نیز معماران و برنامه ریزان چنین شهرهایی را ایجاد کرده اند که از آن میان میتوان از اسکارموزی نام برد . همچنین پس از کشف آمریکا توسط کریستف کلمب، در سال 1492 در سال جنوبی جزایر اسپانیولی شهر جدیدی ساخته شد . در ایران نیز پادشاهان در گذشته های دور شهرهای جدید  معتددی را احداث کرده اند که از آن میان می توان از تخت جمشید و نیشابور نام برد .

 در دولت شهرهای یونان نیز ، هدف اصلی از طراحی شهر، ایجاد سکونتگاهی با اندازه جمعیتی مشخص و ایجاد نظامی که در برگیرنده کلیه فعالیتهای مذهبی – سیاسی و اقتصادی شهروندان باشد بوده است .

 شهرهای دفاعی دوره رنسانس گویای تفکر طراحان جهت ایجاد نظامی برای شکل گیری شهر است طراحی شهرهای آرمانی در قرن نوزدهم از سوی تخیل گرایان ، به بحث ایجاد سکونتگاههای مطلوب و تخیلی بشر دامن زد .

 در حقیقت ، نیاز به ایجاد شهر جدید در دوره های انتقالی برای تحول جامعه است و هر موج شهر جدید ، بیانگر کوششی جهت توسعه ساختاری جدید برای جامعه است که می تواند با مبنای اقتصادی نیز تغییر یافته تطابق داشته باشد بنابراین شهرهای جدید پیش نمونه هایی برای تجدید ساختار و نوسازی شهرهای بزرگ هستند .

 بدین ترتیب تا اواسط قرن حاضر معیار اصلی طراحی شهرهای جدید ، اندازه معین تمام عناصرشهری آن بوده است . کلیه شهرهای آرمانی قرن نوزدهم و باغشهرهای اوایل قرن معاصر نیز از اندازه معینی برای تمامی عناصر شهری پیروی می کردند . از اواسط قرن حاضر در طراحی شهرهای جدید تجدید نظری اساسی شده است که هدف مناسبی برای فعالیتهای متنوع افراد و توانایی رشد و تحول پذیری آنان بوده است ، بدین ترتیب شهرهای جدید امروزی با گذشته اختلاف دارد چون امروزه شهرهای جدید ابتدا طراحی و سپس احداث می شود ،بنابراین ایده هاورد که در سال 1898 طرح شد با توجه به تحولات عینی هر کشوری ، تغییر بسیاری کرده است این شهرها در بسیاری از کشورهای دنیا اعم از سرمایه داری ، سوسیالیستی سابق و جهان سوم احداث شده است .

نظام شهری وشهرهای جدید در ایران

 تحولات شهر و شهرنشینی در ایران

 کشور ایران ، پیش از 1300 ه . ش از نظام شهری و شهر نشینی مطلوبی برخوردار بوده است و گرچه با بررسی متون و منابع مختلف می توان به چگونگی آن پی برد ، به علت عدم وجود آمار و اطلاعات لازم نمی توان کمیت آن را به طور کامل دریافت در هر حال  در زیر به طور مختصر به نظام شهری و شهر نشینی کشور اشاره می شود .

محققین هر کدام از 1229 شمسی به بعد آمارهایی از جمعیت شهرنشینی ایران ارائه داده اند که مستند ترین سند ، جمعیت ایران را در سال  1279 شمسی (1900) 9 میلیون و 860 هزار نفر وجمعیت شهر نشین را 2میلیون و 33 هزار نفر ذکر می کند برابر این ارقام ، در ایران تعداد شهرها 99 عدد ضریب شهرنشینی 500 هزار نفری ، سه شهر 100 تا 500 شهر 10 نفری هفت شهر 50 تا 100 هزار نفری چهارده شهر 20 تا 50 هزار نفری ، 33 شهر 10 تا 20 هزار نفری و 42 شهر 5تا 10 هزار نفری وجود داشته است . اما در سلسله مراتب شهری تعادل نسبی برقرار بوده است چنانچه با ترسیم رگرسیون خطی به گذشته جمعیت شهری کشور توجه کنیم رد سال 1247 شمسی (1868) جمعیت شهر نشین معادل یک میلیون نفر به دست می آید که رشد سال انه آن در دوره 1247-1279،9/2 درصد می شود با وجود آنکه کشور ایران تا پیش از 1335 شمسی آمارگیری رسمی نداشته است می توان گفت که نظام شهری کشور طی سالهای 1247 تا 1335 ، از همگونی نسبی برخوردار بوده است و تعادل در شبکه و نظام شهری وجود داشته و هیچ شهری بر دیگری برتری نداشته است در این دوره شبکه شهری کهکشانی می باشد یعنی هر شهر مسئول خدمات رسانی وب رقراری ارتباط با روستاهای تحت نفوذ خویش بوده و توسعه دورن زا و پایدار شهری نیز وجود داشته است .

برابر سرشماری سال 1335جمعیت شهر نشین کشور به 5 میلیون و 997 هزار نفر، ضریب شهر نشینی به 4/31 درصد و تعداد شهرها به 199 می رسد در این سال تعداد شهرهای بالای 100 هزار نفر نه شهر شامل تهران ، تبریز ، اصفهان ، مشهد ، آبادان ، شیراز ، باختران ، اهواز و رشت بوده است . ویژگیهای نظام شهری در این سال عبارتند از :

فقط یک شهر میلیونی وجود داشته است ( تهران )

تعدادی از شهرها ی کشور برتر از شهرهای دیگر بوده اند

بجز تهران شهر دیگری با بیش از 500 هزار نفر جمعیت وجود نداشته است بنابراین در سرشماری سال 1335 در سلسله مراتب شهری ایران فقط تهران به مثابه شهر مسلط ایفای نقش می کرده است

 در سرشماری سال 1345 ، جمعیت شهر نشین کشور به 9 میلیون و 790 هزار نفر، ضریب شهر نشینی به 7/38 درصد ، تعداد شهرها به 271 شهر و رشد جمعیت شهر نشین طی دوره ده ساله 1335-1345 به 5 درصد می رسد مهمترین ویژگیهای نظام شهری ایران در سال 1345 عبارتند از :

افزایش سهم جمعیت شهر تهران نسبت به کل جمعیت شهری کشور

افزایش تعداد و اندازه شهرهای بزرگ و متوسط نسبت به دهه پیش

 افزایش تعداد شهرهای کوچک و کاهش مجموع جمعیت آنها نسبت به جمعیت شهری دهه پیش

 وجود تنها یک شهر میلیونی در نظام شهری کشور (‌تهران )

در سرشماری سال 1355، جمعیت شهر نشین کشور به 15 میلیون و 855 هزار نفر  ف تعداد شهرها به 373 شهر که از این تعداد بیست شهر بیش از 100 هزار نفر جمعیت دارند ، ضریب شهر نشینی به 7/38 درصد و متوسط رشد سالانه جمعیت در دهه 1345-1355 به 93/4 درصد می رسد . مهمترین ویژگیهای نظام شهری ایران در سال 1355 عبارتند از :

ظهور سه شهر با جمعیتی بیش از 500 هزار نفر بجز تهران

افزایش سهم جمعیت شهر تهران نسبت به کل جمعیت شهری کشور

کاهش تعدادشهرهای میانی ( شهرهای بین 250 تا 500 هزارنفر ) نسبت به دهه پیش

افزایش تعداد شهرهای کوچک

در سرشماری سال 1365 جمعیت شهر نشین کشور به 26 میلیون و 845 هزار نفر ، تعداد شهرها به 496 شهر ، ضریب شهرنشینی به 3/54صد و متوسط رشد سالانه جمعیت شهر نشین به 4/5 درصد می رسد ویژگیهای نظام شهری کشور طی دهه 1335-1365 عبارتند از :

به علت پدیده مهاجرت تعداد جمعیت اندازه و کالبد شهرهای بزرگ افزایش یافت

تورم جمعیت روستا – شهرهای عمده به تعداد شهرهای کوچک افزود

فقدان شهرهای میانی در طبقه جمعیتی 250 هزارتا 500 هزار نفر

در سرشماری سال 1370 جمعیت شهر نشین کشور به 31 میلیون و 837 هزار نفر تعداد شهرها به 514 شهر ، ضریب شهر نشینی به 57 درصد ومتوسط رشد سالانه جمعیت در دوره پنجاساله 1365 -1370 به 46/3 درصد می رسد

 در سرشماری سال 1375 جمعیت شهر نشین کشور به 36 میلیون و 700 هزار نفر تعداد شهرها به 614 شهر ، ضریب شهر نشینی به 3/61 درصد و متوسط رشد سالانه جمعیت طی دهه 1365-1375 به 17/3 درصد می رسد .

تحولات برنامه ریزی طرحهای شهری و ناحیه ای در ایران

 نخستین اقدام در مورد نواگرایی نظام شهری و تدوین قوانین نوین شهر سازی در ایران طی دهه های اول قرن اخیر صورت گرفت بر این اساس قانون توسعه معابر در سال 1312 تدوین شد و مبتنی بر آن ، ساخت فیزیکی – سنتی شهرهای قدیمی به هم ریخت و در شهرها با احداث خیابانهای وسیع بر اتصال  آنها به بزرگراه های کشور نوسازی انجام شد در سال 1339 لایحه قانونی تملک زمین برای اجرای برنامه های شهرسازی اقدامات عمرانی از قبیل احداث تأسیسات شهری و تجدید بنای محلات قدیمی در قالب تصرف اجباری زمین به تصویب رسید در سال 1336 واحد شهر سازی وزارت کشور طرحهای هادی را برای شهرهای مختلف تهیه کرد . این طرحها به منظور جلوگیری از رشد سریع شهرنشینی و هشدار عواقب وخیم آن بود و باعث شد که مسئولین برای آن چاره اندیشند .

 مقایسه تطبیقی این طرحها یادآور طرح ناحیه بندی یامنطقه بندی ای است که در انگلستان قبل از جنگ جهانی دوم و پیش از برقررای نظام شهر سازی در سال 1947 استفاده می شد که عبارت بود از یک گزارش کتبی و مقداری نقشه های رنگی که در آن هر رنگ مصرف کاربری خاصی از زمین بود و بدین وسیله مراجعه کنندگان به شهرداری متوجه کاربری خاص و ضوابط و مقررات هر قطعه زمین می شدند در سال 1342 قرارداد تهیه اولین طرح جامع برای تهران بین سازمان برنامه و بودجه مهندسان مشاور منعقد شد طی همین سالها قرارداد تهیه طرح جامع برای نوزده شهر دیگر بین سازمان فوق و موسسات مهندسان مشاور به امضا رسید . در سال 1344 به دنبال تشکیل وزارت آبادانی و مسکن ، شورای عالی شهر سازی تشکیل و نظارت بر کار تهیه طرحهای جامع به این شورا واگذار شد . خصوصیات طرحهای جامع طی دهه های فوق متشکل از دو قسمت بود .

 1)مطالعه اولیه و مقدماتی ، شامل برداشتهای اولیه از وضع موجود، سابقه تاریخی شهر ، رابطه با نواحی همسایه یا منطقه شهری ، خصوصیات جغرافیایی و توپوگرافی شهر ، مالکیت زمین واستفاده از آنها ، مکانهای عمومی ، صنایع کشاورزی ، خصوصیات اقتصادی – اجتماعی شهر و مشکلات عبور و مرو

 2) طرح جانع بیست و پنجسال شامل برنامهر یزی شهری تعیین هدفها ، بر اساس اولویتها  مقدار زمینی که باید توسط شهرداریها تملک شود و قیمت آن طرحهای عمرانی ، مسائل تشکیلاتی و ضوابط قوانین شهرسازی در ایران

 دولت در آغاز دهه دوم (1350) تصمیم گرفت تا برای کلیه شهرهای با جمعیت بالای 25 هزار نفر طرح جامع و برای شهرهای کمتر از آن طرح هادی تهیه کند .همراه با این تصمیم تغییراتی در شرح انجام کار تهیه و تدوین طرح جامع داده شد . یعنی برای این طرح دو مرحله ، مطالعات کلی وعمومی انجام می شد ونیز طرح جامع دهساله و طرح تفصیلی شامل تراکنهای حمعیتی در محلات ،‌ارتفاع ساختمانها ، ضوابط کاربریهایی مختلف وغیره تهیه می گردد. دو ایراد به طرح جامع وارد است :

نظام تجدید نظرهای ادواری در طرحهای توسعه شهری پیرو هیچ گونه ضابطه یا قانون خاصی نمی باشد و معلوم نیست طرح جامع تهیه شده برای یک شهر، پس از دو یا پنج یا ده سال دیگر تجدید نظر می شود یا خیر

فقدان هر نوع طرح فیزیکی در خارج از محدوده طرحهای جامع و نیز جلوگیری از هر نوع فعالیت ساختمان سازی در خارج از آن باعث ایجاد ساختمان سازیهای غیر مجاز می شود . که نواحی حاشیه نشینی به کل آلونک ، کپر و غیره ایجاد می کند .

بر اساس سرشماری سال 1365، ساخت وس ازهای غیر مجاز در خارج از محدوده های شهری طی سالهای 1355-1365 پیش از 50 درصد است . هر چند اخیراً‌دامنه نفوذ تهیه طرحهای جامع در «‌حدود ناحیه شهری » گسترش یافته ، این ناحیه هیچ نوع تعریفی که مشخص کننده کمیتی باشد ندارد و حوزه شمول آن شهرستان هم نیست .

جدا از طرحهای جامع شهری برای سطح  شهر یا منطقه بندی آن در سالهای پیش از انقلاب طرحهای جامع ناحیه ای مانند طرح عمران کهگلیویه و بویراحمد یا طرح جامع کلاردشت تنظیم شد .و در سالهای پس از انقلاب طرحهایی مانند طرح جامع چهار محال و بختیاری ، طرح جامع دشت جازموریان و طرحهای آمایش سرزمین تهیه گردید  اما این طرحها نتوانسته اند آمایش واقعی را در سطح کلان ، ناحیه ای و محلی به وجود آورند وهمچنان لجام گسیختگی وتوسعه بی رویه شهری ونیز تخریب روستاها ، چه پیش از انقلاب و چه پس از انقلاب ( حتی شدیدتر ) ، به رشد سرطانی شهرها منجر شده است در نتیجه مسائلی چون فقدان چهار چوب مشخص برای برنامه‌ریزی منطقه ای ( شهر و روستا ) کنترل ضعیف یا عدم کنترل شهرداریها بر کاربریهای زمین شهری و سرانجام عدم توانایی مدیران توسعه شهری در برابر مشکلات هویدا گردیده است .

 پیش از انقلاب شهرهای جدید ایران در سه مقطه زمانی طراحی و احداث شده اند :

در فاصله بین دو جنگ جهانی به صورت ایجاد شهرهای سیاسی – نظامی ، اقتصادی و کویهای کارمندان در مجاورت شهرهای بزرگ

پس از جنگ جهانی دوم تا اواسط دهه 1340 به صورت ایجاد نفت شهرها و کویهای کارمندان برای ارائه مسکن به کارکنان صنعت نفت

 از دهه 1340 تا سال 1357 به صورت شهرهای جدید صنعتی برای اسکان شاغلان بخش صنایع وقطبهای رشد اما پس از انقلاب این شهرها به عنوان یکی از راهبردها والگوهای توسعه شهری در جهت جذب سرریزهای جمعیتی شهرهای بزرگ و اسکان جمعیت مهاجر طراحی واحداث شده اند . از نمونه های بارز این راهبرد در پیش از انقلاب می توان از کرج و شهرکهای اطراف آن در ارتباط با تهران و شاهین شهر در ارتباط با اصفهان نام برد که در ایجاد آنها سوداگری زمین نقش اصلی را داشت پس از انقلاب حدود28 شهر جدید بر اساس ضوابط وزارت مسکن وشهرسازی در اطراف شهرهای بزرگ طراحی واحداث شدند و یا در حال احداث می باشند که در این فصل به آنها اشاره می‌شود ایجاد این شهرها طی مراحلی انجام می گیرد که به توضیح آنها می‌پردازیم.

الف) فرآیند برنامه ریزی شهرهای جدید در ایران :

 به استناد ماده هفت قانون تغییر نام مکان یابی سایت شهر جدید ، فرآیند برنامه ریزی شهرهای جدید به شورای عالی شهر سازی و معماری ایران پیشنهاد می شوند و وزارت مسکن و شهر سازی آنرا تصویب می کند پس از تأیید ضرورت و مکان احداث هر شهر جدید ، برابر اساسنامه شرکت عمران شهرهای جدید(‌مرکزی ) و زیر نظر همین ارگان « شرکت عمران شهر جدید » برای عملیات احداث آن تأسیس می شود که تولیت تمام امور مربوطه را بر عهده خواهد داشت مطابق بند یک ماده چهار اساسنامه شرکت عمران شهر جدید این شرکت با مشاوران شهر سازی ، ترافیک و تأسیسات شهری برای تهیه برنامه توسعه شهر جدید قراردادمنعقد می کند مشاوران باید در قالب « شرح خدمات برای شهرهای جدید » این برنامه را تهیه کند اولین مرحله مطالعات ، تهیه برنامه راهبردی است که راهبردهای کلی شهر جدید در زمینه های جمعیت ، اقتصاد ،محیط زیست و حوزه نفوذ و توسعه کالبدی را مشخص خواهد کرد پس از انجام این مطالعات مشاور شهر سازبه عنوان مشاور مادر ، نتایج به دست آمده را تلفیق وبرنامه راهبردی نهایی را بررسی و تصویب به شرکت عمران شهر جدید تسلیم می کند در صورت تأیید طرح ارائه شده ، در کمیته فنی شرکت عمران شهرهای جدید ، این طرح مطابق ماده و قانون تأسیس شورای عالی شهرسازی برای بررسی و تصویب در اختیار این شورا قرارمی‌گیرد و در صورت تصویب ، مشاوران مراحل بعدی مطالعات « برنامه و طرح توسعه شهر جدید » و «‌طرحهای آماده سازی » را آغاز می کنند . اجرای برنامه مصوب بر عهده شرکت عمران شهر جدید  ایت که طبق ماده چهار اساسنامه و ظایف زیر را دارد :

مدیریت عملیات آماده سازی واحداث بنا و تأسیسات و تسهیلات شهری ، خدماتی ، تولیدی و تجاری در شهر جدید

 مدیریت بهره برداری و اداره تأسیسات اجاد شده تا زمان تصدی سازمانهای ذیربط

صدور مجوزها و تعیین ضوابط اعمال و استانداردهای احداث و ایجاد تأسیسات و مدیریت ، فروش و نقل و انتقال املاک و واحدهای مسکونی ، صنعتی ، کارگاهی ، تجاری ، خدماتی و جزان ، طبق دستور العملهای وزارت مسکن و شهر سازی و نیز به تصریح مصوبه سال 1368 شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در مورد ضوابط مکان یابی شهرهای جدید .

به این ترتیب تا زمان تبدیل شهر جدید به شهر متعارف ، کلیه امور اجرایی و مدیریت شهری مربوط به شهردرایهای شهرهای متعارف وهمچنین مدیریت احداث شهرهای جدید ، بر عهده شرکت عمران شهر جدید خواهد بود . این شرکت شهر جدید را به استناد قانون زمین شهری ، آیین نامه ودستورالعملهای اجرایی و آیین نامه مربوط به استفاده از اراضی احداث بنا و تأسیسات ، در خارج از محدوده قانون و حریم شهرها احداث می کند . بنابراین تملک زمین مورد نظر به استناد مصوبه کمیسیون ماده سیزده قانون احداث شهرک انجام می شود . و پس از تملک کلیه توسعه دهندگان اعم از سازندگان انفرادی ، سرمایه گذاران بخش خصوصی ، شرکتهای تعاونی مسکن ، نهادهای دولتی ذیربط برای دریافت زمین به شرکت عمران شهر جدید مراجعه می کنند و این شرکت بر طبق قانون زمین شهری و ضوابط و مقررات شهر سازی خود زمین لازم را برای احداث ساختمانهای مسکونی وغیر مسکونی  در اختیار آنان قرار می دهد اماده سازی زمین و تأمین تأسیسات زیربنایی نیز بر عهده شرکت عمران شهر جدید است . این شرکت هزینه های مربوط به این امر را طبق ضوابط تعیین نرخ ترجیحی از توسعه دهندگان دریافت می دارد بدین ترتیب این شرکتها باید از نظر مالی خود کفا باشند و کلیه هزینه های لازم را جبران کنند .

هزینه های احداث ساختمان را نیز توسعه دهندگان با استفاده از سرمایه های موجود توسعه دهنده و تسهیلات بانکی تأمین می کنند مجموعه مراحل فرآیند برنامه ریزی شهرهای جدید ایران در نمودار  نشان داده شده است .

 ب) چهارچوب قانونی برناه ریزی شهری در ایران

 اولین قانونمصرزب در زمینه حقوق شهری ایران قانون توسعه معابر می باشد . از آن زمان به بعد متناسب با رشد و گسترش شهر و پیچیده تر شدن پدیده شهر نشینی و مشکلات ناشی از آن ، قوانین و مقررات مختلفی تصویب و اجرا شده است این قوانین را برحسب مرجع تصویب و میزان اعتبار و اهمیت قانونی می توان به پنج دسته تقسیم کرد :

قانون اساسی

قوانین پارلمانی

تصویبنامه و آیین نامه های اجرایی هیئت دولت

مصوبه های شورای عالی شهر سازی و معماری ایران

دستورالعملها و بخشنامه های وزارتخانه ها و سازمانها

سیر تاریخی قوانین شهری و شهر سازی نشانگر تلاش روز افزون مراجع قانونگذار مذکور برای کنترل و هدایت شهر نشینی وبرخورد مشکلات آن در ابعاد مختلف است اما این مجموعه قوانین نتوانسته مشکلی را حل کند ، زیرا در اجرای آنها تأخیر زمانی وجود دارد و نیز احکام و قوانین ومقررات صادر شده از روند شهر نشینی موجود پیروی می کنند به عبارت دیگر به علت روند شهر مهار نشدنی شهر نشینی و رشد فزاینده شهرها ، توجه قوانین موجود بیشتر به تأمین حداقل امکانات کالبدی ، اقتصادی واجتماعی شهر نشینی است و کمتر به تأمین خدمات عمومی و زیر بنایی معطوف شده است .

 و مجموعه این مشکلات جایی برای شهر سازی به عنوان اقدامی آگاهانه و با برنامه ریزی قبلی باقی نمی گذارد به همین دلیل است که در مجموعه قوانین و مقرارت شهری ایران جای مقررات و قوانین تخصصی برنامه ریزی و طراحی شهری خالی است .

سابقه ایجاد شهرهای جدید در ایران

سابقه احداث شهرهای جدید به سبک و مفهوم امروزی آن در کشور ایران ، چند دوره مشخص و متمایز را به شرح زیر طی کرده است :

 دوره اول در فاصله دو جنگ جهانی

 مجموعه های مسکونی که در این دوره به موازات توسعه بطی زیر ساختها یا احداث صنایع کشور ساخته شد،به طور کلی شامل سه گروه بوده است :

الف ) شهرهایی که با اهداف سیاسی – نظامی ویژه پی ریزی شده اند ، مثل زاهدان و نوشهر

ب) شهرهایی که با اهداف اقتصادی مشخص ساخته شده اند ، مثل نوشهر در شمال و شهرهای نفتی جنوب

ج) کویهای کارمندان دولت در مجاورت شهرهای بزرگ وقت

نمودار 3-4- فرآیند تهیه و تصویب و اجرای برنامه های توسعه شهر های جدید

نمودار 4-4- فرآیند تهیه ، تصویب و اجرای برنامه های توسعه شهر های جدید

نکته بارزی که در توسعه نوشرهای این دوره وجود دارد تکوین آنها بر پایه یک هسته موجود روستایی می باشد به طوری که بافت شهری جدید آن کم کم هسته روستایی را رونق انداخته و آن را در خود حل کرده است و بیشتر نقش آنها ارائه مسکن بوده است امروزه اینگونه شهرها جز شهرهای پررونق و عمده کشور هستند و به علت داشتن یک هسته سکونتی اولیه و امکانات تطابقی که با حوزه سکونتی خود از نظر بافت شهری و اشتغال دارند ، توانسته اند جای خود را در حوزه روستایی پیرامون خویش به مثابه یک شهر بیابند .

 دوره دوم : پس از جنگ جهانی دوم تا اواسط دهه 1340:

 در این دوره که مصادف  است با رشد سریع صنایع وابسته به نفت و توسعه سایر صنایع و رشته های نوین اقتصادی ، عمده نوشهرهای ساخته شده را نفت شهرها و کویهای کارمندان تشکیل می دادند برخی از این شهرها تک پایه بودند . یعنی فقط به یک صنعت خاص ، یعنی نفت وابسته بودند . و جنبه خوابگاهی داشتند که از جمله آنها میتوان از شهرهای بزرگ سازمانی بودند که در مجاورت یک هسته شهری شکل گرفتند . اما وسعت وتوان آنها چنان بود که سیمای شهر پایه را کمرنگ کرده بود از بارزترین این شهرها را می توان از ابادان و ماهشهر نام برد بهطور کلی که در این دوره با جابجاییهای جمعیتی مهم که بر تحولات فضایی شهر اثر گذارند مواجه نیستیم و نیز شهر نشینی رشد آرامی را گذرانید یعنی ضریب شهر نشینی حدود 4/28 درصد تا 4/29 درصد بود نتیجه ای که از احداث این شهرهای جدید به مفهوم خاص آن حاصل شد با توجه هدف ایجاد آنها منتفی است زیرا این شهرها با مشکل شهر شدن روبرو شدند و نیز اقتصاد تک پایه آنها با پایان گرفتن برخی صنایع تغذیه کننده بویژه نفت که منابعی میراهستند در گروه تزریق امکانات  مالی و اشتغال جدید قرار دارد این شهرها در دوره شکوفایی خودکارکرد مناسبی داشتند اما امروزه سرمایه به کار رفته در آنها از دست رفته تلقی می شود .

دوره سوم : از نیمه دوم دهه 1340 تا پیروزی انقلاب اسلامی ( 1357)

 در این دوره که انباشت دلارهای نفتی در صنایع وبخشهای نوین اقتصادی ، به بیشترین حد خود رسیده  و نیز جمعیت شهر نشین کشور افزایش چشمگیری یافت احداث نوشهرهای صنعتی مستقل و شهرکهای اقماری 0- صنعتی در پیرامون شهرهای بزرگ رونق گرفت . در این دوره دو پدیده اتفاق افتاد  :

برای نخستین بار این نوشهرها در فواصل بسیاری از بافت شهری و بدون تکیه بر هر گونه هسته اولیه روستایی پی ریزی شدند و دیگر اینکه به احداث شهرهای جدید آزادانه چند عملکردی ، نه وابسته به یک صنعت خاص ریال گرایش به وجود آمد .به طوری که ایجاد و پیدایش شهرهای جدید در این دوره پیرو نظم یا قانون خاصی نبوده است .گرچه این شهرها در چهارچوب طرح آمایش سرزمین مطرح شده بودند چون طرح مزبور ضمانت قانونی واجرایی نداشت ، با مسأله ایجاد شهرهای جدید به طور موردی برخورد شدهاست بنابراین هدفهای مترتب بر ایجاد شهرهای جدید را در این دوره می توان در دو مورد خلاصه کرد :

ایجاد مراکز جدید برای بهره برداری از امکانات بالقوه منطقه ای و رشد اقتصادی تحقق اهداف اجتماعی ملی و توزیع متعادل امکانات و سرمایه گذاریها در سطح کشور

 جذب جمعیت مازاد یا سرریز شهرهای بزرگ و اسکان جمعیت مهاجر

در حالت اول می توان شهرها را مستقل دانست که نقش ارائه مسکن ، تولید و اشتغال را به عهده دارند هسته تولیدی و خدماتی آنها می تواند مجتمعها و کارخانجات صنعتی و چندین مجموعه کوچک باشد یادارای نقش بندی و نظامی و غیره باشد

 مانند شهرهای جدید پولادشهر ، مجتمع مس سرچشمه ، و شهر صنعتی البرز

 درحالت دوم مجموعه های مسکونی بزرگ با فاصله ای معین از شهرهای اصلی یا حتی متصل به آنها با عنوان شرکهای خوابگاهی یا اقماری یا پیوسته شکل می گیرند .

 هدف از احداث آنها اسکان جمعیتی است که محل اشتغال آنان در مادرشهر است

 بنابراین نقش سرریزپذیری جمعیتی را دارند . مانند شهرهای جدید کرج و شهرکهای اطراف آن در ارتباط با تهران و شاهین شهر در ارتباط با اصفهان . در پیدایش این شهرکهای مسکونی ، سوداگری زمین نقش اصلی را داشته است .در این دوره بسیاری از باغها و زمینهای مرغوب کشاورزی تفکیک شدند و تبدیل به شهرکهای مسکونی شدند . در اصل ایجاد اینگونه شهرهای جدید از نظر مالی ، مدیریت ، سیستمهای اجرایی و قوانین حقوقی ضابطه خاصی نداشته است و به این دلیل موفق نبوده اند .زرند کرمان و رامشهر و جراحی و مس سرچشمه نمونه هایی از اینگونه شهرها هستند .که از طرفی به اهداف خود نرسیده اند و نیز هزینه گزافی را به دوش صنایع تحمیل کرده اند واز طرف دیگر تناقض میان بافتهای قدیمی شهری و شهرهای جدید ، بی هویتی وعدم جاذبه در آنها وجود دارد ونیز بیشتر به کویهای سازمانی تبدیل شده‌اند .

 دوره چهارم : سالهای پس از انقلاب اسلامی (1357 تاکنون ):

 در سالهای نخست پس از انقلاب ، تعویض و تجدید نظر در الگوی توسعه ازیک سو وبروز جنگ تحمیلی از سوی دیگر ، کار احداث شهرهای جدید را تعطیل کرد اما در سالهای اخیر دوباره به احداث شهرهای جدید توجه شده است تفاوت مهمی که میان شهرهای جدید پیشنهادی امروز با شهرهای جدید سه دوره پیش به چشم می خورد عملکرد آنهاست طی سالهای پیش از انقلاب ، هدف از احداث شهرهای جدید نوعی عملکرد گرایی اقتصادی – تک یا چند پایه بود ، در حالی که در شهرهای جدید امروزی محل اسکان سرریزهای جمعیت شهرهای بزرگ تلقی می شوند و این ویژگی ، آنها را بیشتر به شکل شهرهای جدید اقماری در می اورد تا شهرهای جدید صنعتی در آخرین نظرها درباره ایجاد این شهرها به اهدافی چون جلوگیری از مهاجرتهای آونگی و نیز ضرورت ایجاد مراکز اشتغال برای ساکنان آنها تأکید می شود بدین ترتیب شهرهای جدید بتدریج نزدیکی نسبی با شهرهای آزاد صنعتی می یابند .

در این دوره 28 شهر جدید مصوب وغیر مصوب در برنامه شرکت عمران بود که قرار بود در اطراف مادر شهرها مکان یابی شوند کمترین فاصله شهرهای مصوب با مادرشهرها پانزده کیلومتر ومربوط به بهارستان است و بیشترین فاصله هفتاد کیلومتر و مربوط به مجلسی واشتهارد است . چهارده شهر جدید در حوزه چهارمادر شهر با بیش از یک میلیون نفر جمعیت (‌تهران ، اصفهان ، مشهد ، تبریز) ودو شهر جدید در حوزه سه مادر شهر بین 500 هزارتا یک میلیون نفر ( شیراز ، اهواز و کرمانشاه ) جای دارند.