تحقیق در لغت به معنی وارسی کردن ، کشف حقیقت، جستجو و به کنه حقیقت امری رسیدن و در اصطلاح علمی عبارت است از : کشف حقیقتی مجهول یا مجمل که با روش خاص از طریق تأمل و جستجو پیرامون مطلبی به دست می آید.
در این تعریف چند ویژگی عمده نهفته است: حقیقت، روش، تامل و جستجو. بنابراین هر پژوهش علمی یا تحقیقی مستلزم حقیقت پژوهی، داشتن روش ( متدولوژی)، استفاده از فکر و اندیشه و سرانجام حرکت و جستجوست.
تحقیق از جهتی بر دو گونه است: یکی تحقیق ابتکاری که مستلزم نوجویی و کشف حقیقتی است که بر دیگران مجهول است و دیگری تحقیق تفصیلی یا تأییدی که محقق به جستجوی شواهد و دلایل مبسوط برای تفضیل و تأیید امری مجمل می پردازد.
در هر صورت دو مورد یاد شده، استفاده از تجربیات علمی و یافته های تحقیقی دیگران ضرورت پیدا می کند.
بنابراین فصل مشترک یک نوشته ی تحقیقی از غیرآن، داشتن استناد و پشتوانه ای علمی است. با این ترتیب، محقق فردی است جستجوگر، مبتکر و آگاهانه به مسائل علمی و تحقیقی در قلمرو کار خود، که می تواند با روشی درست- و براساس یافته های دیگران – و با تکیه بر استدلالهای علمی- مطلب تازه ای را کشف و عنوان کند، یا دست کم امر مجملی را تفضیل دهد.
در هر تحقیق درست، محقق پیش از آنکه به تحقیق بپردازد بهتر است موضوع، روش، مخاطب و شرایط و ابزار تحقیق خود را معین کند.
هر تحقیقی بسته به موضوع خودمی تواند یک یا چند خصلت از خصلتهای زیر را در خود منعکس نماید:
تحلیل: جستجو در اجزای یک کل و توصیف روابط متقابل آن اجزاء با یکدیگر.
مقایسه : بررسی ویژگیهای مشترک و وجوه شباهت یا تفاوت یک موضوع.
تعریف: به دست دادن تعریفی جامع با توضیح و برشمردن ویژگیهای پدیده ی مورد نظر.
توصیف: معرفی و بسط موضوع با برشمردن ویژگیها، جوانب وحدود آن
نقد وداوری: سنجیدن ارزش و عیار مسائل مورد نظر و ارزشگذاری آنها
استشهاد: به دست دادن نمونه های مشابه برای تأیید و اثبات یک موضوع به منظور توضیح بیشتر .
اثبات: تعیین درستی یا نادرستی فرضیه های تحقیق یا برهان منطقی و استدلال عقلی.
مراحل تحقیق
هر تحقیق علمی برای اینکه به نتیجه برسد، چند مرحله ی اصلی را پشت سر می گذارد:
1. انتخاب موضوع: انتخاب موضوع به تخصص پژوهشگر و جهان بینی او بستگی دارد. محقق لازم است بکوشد تا در قلمرو کاری که نسبت به آن آشنایی یا تخصص دارد، در حدود امکانات و فرصت، موضوعی بکر و بدیع و در خور پژوهش اختیار کند. همچنین شایسته است موضوع تحقیق را از قلمرو مورد علاقه‌ی خود انتخاب کند.
اگر قالب تحقیق «مقاله» است ، موضوع باید محدود و دارای حد و مرزی مشخص باشد، واگر کتاب یا چیزی مانند رساله ی تحصیلی است، امکان انتخاب موضوعات گسترده‌تری نیز هست؛ با این قید که هر چه دامنه‌ی موضوع محدودتر و گسترده‌ی پژوهش تنگ تر باشد، امکان ژرف نگری و رسیدن به غایت کار بیشتر فراهم خواهد بود. بویژه توصیه می شود دانشجویان هنگام انتخاب پایان نامه، از گزینش موضوعات گسترده و کم عمق، بپرهیزند؛ زیرا آنچه در اینگونه پژوهشها مورد نظر است، اعتبار و کیفیت کار است نه گستره و کمیت آن.
برای انتخاب موضوع باید قبل از هر چیز اندیشید و ضرورت طرح موضوعهای مختلف را از نظر گذراند، و آنگاه با جستجو در مراجع و کتابشناسیها و مشورت با متخصصان و نیز با توجه به نیازها و اولویتها، موضوعی را متناسب با وقت و امکان خود اختیار کرد.
عنوان تحقیق باید دقیق، کوتاه و در عین حال جامع و مانع و گویای مندرجات پژوهش باشد.
2. شناسایی منابع و مآخذ ( کتابشناسی). در این مرحله، محقق با در نظر گرفتن موضوع تحقیق خود، باید کتابها ، رساله ها، مجله ها، نشریه ها و دیگر ماخذ لازم را برای تحقیق، شناسایی و مشخصات کامل کتابشناسی هر یک از جداگانه بر روی برگه ای (فیش) به شرح زیر یادداشت کند:
نام خانوادگی و نام مولف.
عنوان اثر و مشخصات نثر( ناشر، محل نشر، تاریخ نشر) ذکر صفحه‌ی آغاز وانجام مطلب ( اگر تنها جزئی از اثر به موضوع تحقیق مربوط است؛ ) عبارتی گویا ناظر بر محتوای کتاب در ارتباط با موضوع تحقیق.
مجموعه ی این برگها که به ترتیب نام مولف منظم شده و در حین تحقیق کاملتر گردیده است، سرانجام می تواند در پایان تحقیق به صورت کتابنامه قرار گیرد.
3. یاداشت برداری ( گردآوری اطلاعات) . برای یادداشت برداری از منابع و ماخذ، باید از برگه های کوچک و با ابعادی معین استفاده کرد و هر مطلب را به طور جداگانه روی یک برگه یادداشت کرد.
قبل از نقل هر نوع یادداشتی از کتاب یا ماخذ، خوب است مطلب مورد نظر را مرور می کنیم و پس از درک کلیت مطلب، نکته ی مورد نظر را – که قبلاً مشخص کرده یا در نظر گرفته ایم- برای بار دوم به طور دقیق بخوانیم و تا هر جا که ضرورت دارد، به صورت نقل قول مستقیم و یا غیرمستقیم روی برگه ای جداگانه یادداشت کنیم.
هر برگه ی یادداشت، معمولاً از بخشهای زیر تشکیل می شود:
الف )عنوان. که معمولاً واژه یا اصطلاح یا عبارتی کلیدی است ناظر بر محتوای یادداشت و درگوشه‌ی سمت راست برگه(فیش) به صورت مشخص نوشته می شود.
یادآوری: برای جلوگیری از پراکنده شدن یادداشتهای هم موضوع که دارای عنوانهای مشابه هستند.لازم است معادلهای هر عنوان را ابتدا شناسایی کنیم و سپس در برگه های جداگانه به یکدیگر ارجاع دهیم.
ب ) متن یادداشت، مهمترین و اساسی ترین نکته ای است که در ماخذ مورد مطالعه بدان رسیده ایم و می تواند تعریفی دقیق، نکته ای بدیع ،نظریه ای بکر و یا شاهد مثالی گویا و یا اظهار نظری مهم باشد.
یادآوری 1: مطلبی که به هر دلیل به طور مستقیم از منبعی یادداشت می شود: لزوماً باید داخل گیومه «…» قرار بگیرد.
یادآوری2: در نقل قول غیرمستقیم ( نقل به مفهوم) باید حاصل مطلب را – با رعایت امانت چنانکه می فهمیم – به قلم خودمان بیان کنیم.
یادآوری 3- هر برگه (فیش) باید تنها یک مطلب یا مضمون را در برگیرد. بنابراین موضوعات مفصل را باید به عنوانهای کوچکتر تقسیم و هر کدام را روی برگه ای جداگانه یادداشت کرد.
یادآوری4- اگر مطلب از حد یک برگه (فیش) تجاوز کرد، می توان دنباله ی آن را روی برگه ای دیگر یادداشت کرد. در این صورت برگه ی اول را با علامت () به برگه ی دوم مربوط می کنیم و روی برگه‌ی دوم ، پس از گذاشتن علامت () همان عنوان را مجدداً می نویسیم.