در مورد تاریخ سکونت گزینی در اشکذر همانطور که قبلاً گفته شد بنای اولیه شهر اشکذر به زمان اشکانیان باز میگردد. احمد بن حسین علی کاتب یزدی مولف کتاب تاریخ جدید یزد می نویسد: در زمان اشکانیان اشک بن زال ( اشکین زال) که از ملوک الطوایف بود اشکذر را ساخت. بنابراین با توجه به مطالب فوق اشکذر در زمان اشکانیان بوجود آمده است که قدمت آن به حدود 2 هزار سال می رسد، گرچه عده ای بر این باورند که اشکذر قدیمی تر از آنچه گفته شده است، می باشد و معتقدند بنای اولیه اشکذر بعلت هجوم شن های روان در دل خاک مدفون گردیده است.
قبل از بوجود آمدن اشکذر مردم در اسفنجریه که از اسکندریه گرفته شده است زندگی می کرده اند. این قریه در نزدیک اشکذر در سمت جنوب غربی آن، واقع شده است لیکن امروز به دلیل حرکت شن و طوفانهای شدید در زیر خاک مدفون گردیده بطوریکه امروز قابل شناسائی نیست.
در جامع مفیدی و جامع الخیرات نیز آمده است: این که در محلی در حدود یک فرسخی آثار آبادی قدیم تلهایی که بر آنها ساختمان بوده است وجود دارد که گفته می شود بنیان گذار آن اسکندر بوده است و مردم این محل را اسکندریه می نامند، که همان اسفنجرد مذکور در تواریخ یزد است.
از جمله ((جعفری)) در تاریخ جدید یزد آن را نزدیک مجومرد فعلی ذکر می کند ((اسفنجرد)) در عصر صفوی به کلی متروک و ویرانه گردیده است محمد مستوفی در کتاب جامع مفیدی اینگونه توضیح میدهد:
این محل واقع است در میان ریک عزآباد بوده و در نهایت آبادی و قلعه ای داشته است به غایت محکم. مجاهدان و هموطنانش در کمال صلاح و پرهیزگاری، حضرت شیخ ربانی و قطب همدانی، شیخ فخرالدین که آوازه کشف و کراماتش از شرق به غرب رسیده اسفنجردی الاصل بوده است. این محل بدلایلی خراب و مجاورانش متفرق گردیده اند. لذا زمانیکه اشکذر بنا شده از روستاهای همسایه آن همین اسفنجریه بوده است و دیگر محله های موجود مانند مجومرد و فیروزآباد و چرخاب هنوز تا آن موقع وجود نداشته اند.
بنای وجودی اشکذر با احداث قناب کبیر بدست اشک بن زال آغاز و شروع به رشد می نماید و مردم آن در آمال خوشی و آبادانی به کشاورزی می پردازند، این قنات از زمان احداث حدود 120 قفیر آب داشته و اراضی بسیاری را به زیر کشت می برده است.
حمله شنهای روان به اشکذر موجب ترک محل توسط مردم و مهاجرت به سایر نقاط
( در صورت توانائی) لاتآ آ”لالاآن هیا خایها هیاشآ و در غیر اینصورت به ساخت خانه ای در همان نزدیکی اقدام کرده اند. امروز اگر کسی مسجد جامع ( جمعه) اشکذر را در میان جنگلهای تاغ و کز بنگرد تعجب خواهد کرد که چرا اینجا محل اصلی و مرکز اشکذر بوده با وجود سابقه زیاد آن و وجود مزارع کشاورزی کمتر از مناطق اطراف توسعه یافته است.
1- سیر تحول شهر اشکذر
همانگونه که قبلاً گفته شد حرکت شنهای روان موجب تخلیه اسفنجریه و زیر خاک رفتن آن می گردد. همچنین ناامنی نیز موجب مهاجرت روستائیان به سایر مناطق و بافت اشکذر نیز در جهت شمال شرق درست در جهت باد توسعه می یابد. در همین زمان مردم مسجد جمعه را در حاشیه جاده موسوم به شاهی می سازند که محل ساختمان آن و ورودی آن طوری بوده که از روستاهای دیگر نیز به این محل می آمده اند و علائق مذهبی آنها به این مسجد سبب کشش آنها جهت ادای نماز جمعه و مراسم مذهبی در این مسجد می گردیده است که ضمن ادای مراسم مذهبی خرید و فروش و تجارت توسط مردم در این محل رونق می گیرد. در دوره صفویه بدلیل رقابت مومنین، ساخت مساجد و سایر اماکن مذهبی مانند حسینیه ها تجلی بیشتری می یابد، لذا در سمت شرق روستا، حسینیه سفید، مسجد خواجه در فاصله 150 متری مسجد و حسینیه حاج رجیعلی ساخته می شود که قدمت آن به همان اندازه است. ساخته شدن مساجد در شرق روستا نشاندهنده هدایت روستا از غرب به شرق بوده بطوریکه عملاً سمت غربی کم کم به زیر شن می رود. امروزه قلعه و مسجد جمعه به کلی از اشکذر جدا شده و مسجد جمعه کاملاً آسیب دیده و قلعه آن نیز در حال نابودی است. حرکت شنهای روان در مرحله بعد سبب حرکت طبیعی جمعیت از شمال غربی به طرف شرق می گردد. بدین معنی که مردم خانه ای مورد هجوم شن را کم کم رها نموده و به طرف باغات روی می آورند. در این دور محلات پشت باغ شکل می گیرد.
در 35 سال اخیر فشار شنهای روان سبب ترک محل زندگی از سوی مردم و مهاجرت آنان به طرف شهرهای دیگر و یا انتقال از توده و اطراف مسجد جمعه به باغ بالا و حکیم آباد گردیده است. اما قسمت محله پشت باغ کاج و حسینیه آب و حسینیه بخشداری (17 شهریور) به رشد خود ادامه میدهد. بدنبال این وضعیت کم کم بیشترین قسمت محله ((توده)) در زیر شن مدفون گردیده بطوریه فقط بامها از خارج نمایان می باشد. تا اینکه با اقدامات بیابان زدائی و تثبیت شن های روان مهاجرین کم کم به محل خود بر می گردند. و شنهای داخل قسمتی از محله را تخلیه و زندگی دوباره در «توده» را از سر می گیرند بطوریکه جمعیت آن در حال حاضر قابل توجه است.
در مرحله بعد پس از جابجائی جاده موسوم به سنتو و نزدیک تر شدن جاده به اشکذر راه به جاده اصلی گشوده می گردد و در حاشیه مسیر تا جاده اصلی خیابان احداث می شود و مردم به صورت پراکنده در حاشیه خیابان خانه و مغازه می سازند
2- ویژگیهای جمعیتی و اجتماعی:
1-2- مقدمه:
یکی از عناصر اصلی در هر برنامه ریز اقتصادی، اجتماعی مطالعات جمعیتی است. لذا آگاهی بر ویژگیهای یک جمعیت مانند توزیع، تراکم، ساختمان و میزان مرگ و میر، مهاجرت، میزان شهرنشینی و روستا نشینی، فعالیت و اشتغال و سواد و … در طرح ریزی برنامه های اقتصادی، اجتماعی به منظور جهت گیری سیاستهای ملی دارای اهمیت ویژه ای است. و طراحان برنامه ها ناگزیرند به روابط متغیر موجود میان کلیه عواملی که در تحولات اجتماعی و اقتصادی جامعه تأثیر می گذارند توجه نمایند.
شاید مهمترین متغیری که برنامه ریزان می بایستی مبنای کلیه محاسبات خود قرار دهند جمعیت و دگرگونیهای آن در گذشته و حال و آینده است. بنابراین در جهت دستیابی به این کمیتها و کیفیت ها و تناسبات و تعیین دقیق حرکات و نوسانات جمعیت و علل آنها جهت تنظیم برنامه های توسعه اقتصادی، اجتماعی لازم و ضروری است.
2-2- جمعیت:
شهر اشکذر که در سال 1342 عنوان شهر به خود گرفته است از ترکیب روستاهای اشکذر (توده) و فیروز آباد و رضوانشهر که امروزه هر یک بعنوان یکی از محلات شهر محسوب می گردد بوجود آمده است. گرچه هر یک از محلات مذکور خود به چند محله کوچکتر تقسیم شده اند.
جمعیت شهر اشکذر در سال 1345بالغ بر 2789نفر بود که در سال 1355 به 6177نفر و در سال 1365 به 10558 نفر و در سال 1375 به 1353 نفر و نهایتاً در سال 1380 به 12599 نفر با توجه به آمار خانه بهداشت رسیده است.
آمارهای مذکور بیانگر رشد مداوم شهر می باشد لیکن این رشد یکسان نبوده است بطوریکه کمترین رشد مربوط به دهه 75-65 و بیشترین رشد مربوطه به دوره پنج ساله 65-55 بوده است.
از جمعیت 12599 نفر شهر در سال 1380،6835 نفرشان در محلات اشکذر (توده و محلات وابسته) و بقیه ( 5674 نفر) در محلات رضوانشهر و فیروزآباد پراکنده گردیده‌اند.
3-2- دین و زبان:
اکثریت جمعیت شهر اشکذر مسلمان و شیعه اثنی عشری می باشند. ایمان و پای بندی مردم استان یزد بویژه روستائیان آن در طول تاریخ چنان محکم و عمیق بوده است که منطقه به دارالعباده معروف شده است.
تنها اقلیت مذهبی در منطقه زرتشتیان می باشند که در علی آباد اشکذر زندگی می کنند. گرچه در گذشته جمعیت زرتشتیان در منطقه بیشتر بوده لیکن امروزه به دلایل مختلف مهاجرت کرده اند. برخی از روستاهای زرتشتی نشین منطقه مانند جعفر آباد، بهرام آباد امروزه متروک و خالی از سکنه شده اند. لازم به ذکر است که در گذشته تعداد یهودی نیز در منطقه در روستای علی آباد در کنار زرتشتیان زندگی می کرده اند.
زبان مردم اشکذر فارسی است که به لهجه محلی خود سخن می گویند. زرتشتیان به لهجه خود گفتگو می کنند که احتمالاص به زبان فارسی باستان نزدیک است.
4-2- آموزش و سواد:
از گذشته دور در منطقه اشکذر مکتبخانه هایی جهت تعلیم قرآن و علوم و دینی و خواندن کتاب نقش داشته اند. در سال 1303 اولین مدرسه دولتی در صدر آباد و بعدها مدارس خانقاهی اشکذر، شرف الدین فیروز آبادی تأسیس می گردد. در سال 1335 نمایندگی آموزش و پرورش به منطقه اشکذر داده می شود. با افزایش جمعیت و توسعه امر آموزش و پرورش در سال 1350 نمایندگی آموزش و پرورش به منطقه تبدیل می گردد. تعداد دانش آموزان شهر اشکذر در سال 1380 بالغ بر 3340 نفر طبق آمار آموزش و پرورش منطقه اشکذر می باشند.
5-2- تراکم:
وسعت محدوده قانونی شهر اشکذر بالغ بر 2/1118 هکتار میباشد و جمعیت آن در سال 1375 برابر 1353 نفر بوده بنابراین تراکم جمعیت در آن 1/10 نفر در هکتار است. که این رقم در سال 1380 به 3/11 نفر در هکتار رسیده است.
تراکم مذکور در تمام سطح شهر یکسان نبوده و این وضعیت متأثر از عوامل چندی نظیر زمان شکل گیری و نحوه توسعه کالبدی محلات و نوع اشتغال افراد ساکن در آن می باشد. بطوریکه پر تراکم ترین محله شهر اشکذر محله پشت باغ کاج با تراکم 78 نفر در هکتار و کم تراکم ترین آن محله خیابان امام با 10 نفر در هکتار محاسبه شده است. جدول شماره 28 نمایانگر تراکم جمعیت در محلات شهر اشکذر می باشد.
همچنین تراکم خالص مسکونی جمعیت در سطح محلات همگی بالای 100 نفر در هکتار بوده که میانگین آن در سطح شهر بالغ بر 2/105 نفر در هکتار محاسبه گردیده است.
جدول 1: ویژگیهای کالبدی محلات مسکونی شهر اشکذر در سال 1375
6-2- سیر تحول جمعیت
مسئله تغییرات جمعیت که در اثر دو پدیده طبیعی زاد و ولد و مرگ و میر و پدیده مهاجرت در دو جهت بیرون و درون متحول می گردد، مسئله ای اساسی برای شناخت ویژگیهای جمعیتی یک محدوده جغرافیایی بوده و در تحلیل امکانات بالقوه و بالفعل محدوده خاص در گستره سرزمین کمک نموده و نیز با بررسی این تحرکات میتوان تغییرات آتی جمعیت را در ابعاد کلان و خرد آن پیش بینی نمود.
به منظور بررسی سیر تحولات جمعیتی از تحولات جمعیت در استان و شهرستان و شهر اشکذر در طی دوره های آمارگیری رسمی کشور و از آمار کل کشور نیز کمک گرفته شده تا بتوان تحرکات جمعیت را با بستر کلان جغرافیایی آن مقایسه کرد بر اساس جدول شماره 29 جمعیت کل کشور در سالهای 35 تا 45 با نرخ رشد 12/2 درصد، در سالهای 55-45 با نرخ رشد 7/2 درصد و در سالهای 55 الی 65 با نرخ رشد 9/3 درصد و فاصله سالهای 65 الی 75 با نرخ رشد 9/1 درصد و در دوره پنج ساله 75-70 برابر 7/0 درصد محاسبه شده است.
این افزایش زیاد رشد جمعیت در دهه 65-55 بیانگر تحرکات وسیع جمعیت در این دوره بوده است وگرنه نرخ رشد 1/3 و 7/2 سالهای 45-35 و 55-45 را میتوان نتیجه حرکت طبیعی جمعیت در اثر پدیده های طبیعی تولد و مرگ دانست
کاهش رشد جمعیت در دهه 75-65 بویژه دوره پنج ساله 75-70 ناشی از بروز مشکلات شدید اقتصادی و عدم تمایل جوانان به تشکیل خانواده و تا حدی سیاستهای کنترل جمعیت میباشد. ( جدول شماره 2)
جدول شماره 2: بررسی رشد جمعیت اشکذر در مقایسه با شهرستان یزد و استان یزد
(جدول در فایل اصلی موجود است)
جمعیت استان در طی سالهای 45 تا 55 با نرخ 5/2درصد رشد نموده است لیکن در دهه بعد این نرخ به 8/4 درصد افزایش یافته است که نسبت به نرخ رشد جمعیت کشور 9/0 درصد و نسبت به رشد طبیعی 2/1 درصد افزایش نشان می دهد. لیکن از سال 65 به بعد به تبعیت از کشور نرخ رشد جمعیت کاهش یافته است.
در سالهای 1355 تا 1365 نرخ رشد جمعیت شهرستان یزد برابر با 6/5 درصد بوده که نسبت به نرخ استان حدود 8/0 درصد افزایش را نشان می دهد. همچنین طی دوره های پنج ساله 70-65 و 75-70 نرخ رشد جمعیت شهرستان یزد به ترتیب 9/2 و 3 درصد بوده است.
بر اساس سر شماری نفوس و مسکن جمعیت شهر اشکذر در سال 1335 بالغ بر 2220 نفر بوده که در سال 1345 به 2879 نفر افزایش می یابد. ( نرخ رشد 6/2 درصد)
لیکن در دهه های 55-45 و 65-55 با یک افزایش سریع جمعیت شهراشکذر مواجه می شویم بطوریکه نرخ رشد جمعیت شهر اشکذر در دهه های مذکور به ترتیب به 9/7 درصد و 5/4 درصد می رسد. اما در دوره های پنج ساله بعد به تبعیت از کشور نرخ رشد آن کاهش می یابد بطوریکه نرخ رشد آن در مقایسه با استان و شهرستان نیز کمتر است. (8/1 و 5/1 درصد) نرخ رشد جمعیت شهر اشکذر در دوره ده ساله 75-65 برابر 65/1 درصد محاسبه گردیده است. در دوره پنج ساله 80-75 مجدداً نرخ به 2/2 درصد افزایش پیدا کرده است که این امر می تواند ناشی از به ثمر رسیدن سرمایه گزاری های انجام شده و جذب جمعیت جهت کار به شهر اشکذر گردیده است.
از نظر بعد خانوار بر اساس آمارگیری سال 1370 بعد خانوار در استان 7/4 و در شهر اشکذر نیز همین مقدار بوده است لیکن در سال 1375 این رقم در استان به 5/4 و در شهر اشکذر به 4/4 نفر کاهش می یابد.
درسال 1380 بعد خانوار در شهر اشکذر «1/4» نفر محاسبه شده که نسبت به سال 75 «3/0 نفر» کاهش یافته است.
7-2- ترکیب سنی و جمعیت:
آگاهی از ترکیب سنی جمعیت اساس برنامه ریزی اجتماعی و اقتصادی بوده زیرا هر برنامه ای می بایستی با نیازهای بهداشتی، شغلی، آموزشی و تغذیه ای و … کسانی که در سنین مختلف هستند، هماهنگ گردد. جدول شماره 30 و 31 نشانگر گروههای سنی جمعیت اشکذر در سال 1375و1380 می باشد. بر اساس جدول مذکور جمعیت گروههای سنی 14-0 ساله، 433/40 درصد کل جمعیت را تشکیل می دهند که بیانگر جوانی جمعیت شهر اشکذر می باشد همچنین 57/59 درصد کل جمعیت اشکذر را افراد گروه سنی 64-15 شامل می شوند. نمودار شماره 4 بیانگر ساختار سنی شهر اشکذر می باشد.
کاهش نسبت جمعیت 14-0 در سال 80 نمایانگر سیاستهای کنترل و تنظیم جمعیت می باشد بطوریکه نسبت مذکور از 43/40 درصد در سال 75 به 5/31 درصد کاهش یافته است. درصد جمعیت گروههای سنی 14-15 نیز افزایش یافته است ( 9/62درصد) نمودار شماره 5 نمایانگر ساختار سنی جمعیت شهر اشکذر در سال 80 می باشد.
مطالعه هرم سنی شهر اشکذر در سال 80 بیانگر موارد زیر است:
موفقیت آمیز بودن سیاستهای تنظیم خانواده و کنترل جمعیت بدلیل کاهش درصد افراد صفر تا چهار ده سال ( 14-0) و افزایش جمعیت 64-15 ساله ها
کاهش نسبت جنسی در مقایسه با سال 75
پایین بودن جمعیت زنان بین 49-15 نسبت به مردان که این وضعیت می تواند نشاندهنده مهاجرت زنان بدلیل ازدواج با افراد غیر ساکن در شهر باشد.