مقدمه:
بی شک زندگی انسان پرتوی از هستی بی انتهای پروردگار است. او زنده است و زندگی ها پرتوی مستمر هستی اوست. بی سبب نیست که در پیام تمام پیامبران الهی جان انسان ارزشی برتر یافته و کشتن انسانهای بیگناه جرمی بزرگ به شماره آمده چنانچه در قرآن کریم می خوانیم کشتن هر شخص مانند کشتن همه مردم و نجات و حیات دادن به هر شخص هم، حیات دادن به همه مردم است زیرا یک تن می تواند منشاء حیات خلقی گردد. در جامعه ایرانی ما و با این پیشینه غنی فرهنگی تمامی اقشار جامعه و بالاخص متخصصان آن نمی توانند و نباید نسبت به مرگ و صدمات جانی سالانه ده ها هزار نفر انسان بی تفاوت باشند.
اکنون آمار صدمات و خسارات حوادث رانندگی در شهرها و جاده های کشور آماری تکان دهنده، غیر قابل قبول و بسیار نگران کننده است و متاسفانه از آن می توان به عنوان یک سرشکستگی ملی نام برد. رفع این گرفتاری از اهم امور و وظیفه انسانی ملی و شرعی ما است. به جهت هزینه های گزاف اجتماعی و اقتصادی تصادفات جاده ای و آثار کوبنده فیزیکی و روانی آن روی افراد و جوامع این روزها موضوع ایمنی جاده ای یکی از مهمترین موضوعات تحقیقات علمی است. این اهمیت برای کشور ما چندین برابر بیشتر است زیرا تعداد تصادفات و به الطبع آن تعداد کشته ها و مجروحین این تصادفات به سرعت در حال افزایش است و هزینه های مستقیم و غیر آن هم در مقایسه با کشورهای توسعه یافته بیشتر است به طوری که در سال گذشته حدود 6400 میلیارد تومان هزینه تصادفات در ایران تخمین زده شده و متاسفانه نزدیک به 30 هزار نفر از هموطنان مان هم در تصادفات جاده ای جان خود را از دست داده و بیش از 250 هزار نفر مجروح شده اند این در حالی است که میانگین شهدا در جنگ حدود 25 هزار نفر در سال بوده است و این بدین معنی است که جاده های ما از جبهه های جنگ خطرناک تر و پرحادثه تر است. امروز در کشور ما عامل تصادف جاده‌ای جزو 3 عامل اصلی مرگ و میر می باشد. موضوع وقتی بیشتر مشخص می گردد که بدانیم هر تصادف ، هر حادثه و هر کشته و مجروح علاوه بر شخص حادثه دیده دامن خانواده دوستان و نزدیکان آنها را هم می گیرد. یک محاسبه ساده و خوشبینانه مشخص می کند که حدود 10 میلیون نفر یعنی قریب به 15% از افراد جامعه خود یا نزدیکانشان در هر سال درگیر ماجرای تصادفی مرگ بار جاده ای هستند. به نظر می رسد کمتر موضوعی چنین آثار گسترده و کوبنده ای بر پیکره اجتماع داشته باشد ابعاد موضوع وقتی بیشتر حادتر و پیچیده تر می شود که بدانیم اکثر افراد درگیر تصادف اعم از مسبب حادثه و یا حادثه دیده از اقشار فعال جامعه و قشر درآمدزای جامعه می باشند موقعیت خاص کشورمان و عدم گستردگی و پوشش کافی شبکه ریلی، هوایی و آبی زمینه ساز اهمیت حمل و نقل جاده ای و توسعه آن گردیده است. به نحوی که در سال های اخیر بیش از 90% درصد کل بار و بالغ بر 95 درصد کل مسافر جابجا شده در کشور از طریق جاده صورت گرفته است. از طرفی از سهم 10 درصدی کل حمل و نقل در تولید ناخالص ملی بالغ بر 5/8 درصد آن را حمل و نقل جاده ای به خود اختصاص داده است.
با عنایت به جایگاه و اهمیت حمل و نقل جاده ای و نیز درصد بالای تصادفات و خسارات جانی و مالی ضرورت تحقیق و بررسی در این مورد بیشتر اعیان می‌شود. مرور تجربیات کشورهای مختلف در این زمینه نشان می‌دهد تمامی کشورها ( حتی کشورهای پیشرفته که نرخ تصادف خیلی پائین تری دارند) با تعریف اهداف خاص برنامه های ویژه ای را جهت کاهش تصادفات و نرخ مرگ و میر در دستور کار خود قرار داده اند جدول 1-1 اهداف و مدت زمان دستیابی به اهداف را نشان می‌دهد.
جدول 1-1 نمونه هایی از اهداف در نظر گرفته شده برای کاهش تعداد مرگ و میر در کشورهای مختلف و ایران ]2[
| نام کشور |
سال مبنا |
سال تحقق اهداف |
درصد کاهش تلفات |
| آفریقای جنوبی |
|
|
|
| آمریکا |
1996 |
2008 |
%20- |
| استرالیا |
1997 |
2005 |
%10- |
| انگلستان |
1998-1994 |
2010 |
%40- |
| ایران |
1382 |
1388 |
%50- |
| کانادا |
1996-1991 |
2010-2008 |
کمتر از 3 کشته در هر 10 هزار وسیله نقلیه |
| نیوزیلند |
1999 |
2010 |
%42- |
در کشور ما با توجه به تعداد تصادفات و مرگ و میر بالا و اهمیت بسیار زیاد این موضوع، کاهش 50 درصدی تعداد مرگ و میر به عنوان یکی از موارد مهم در برنامه توسعه چهارم در نظر گرفته شده است. البته دستیابی به این اهداف در مدت 5 سال نیاز به هماهنگی و تلاش های همه جانبه و فراگیر دارد و از نظر کارشناسی مشکل به نظر می رسد. این در حالی است که با مقایسه آمار پی به تفاوت فاحش میزان مصدومان و مرگ و میر در کشورمان با سایر کشورها می بریم.
(شکل در فایل اصلی موجود است)
شکل 1-1 تعداد کشته به یکصد میلیون وسیله نقلیه – کیلومتر در کشورهای مختلف ]3[
(شکل در فایل اصلی موجود است)
شکل 1-2 تعداد کشته به ده هزار وسیله نقلیه در کشورهای مختلف ]3[
جدول 1-2 تلفات را با توجه به مساحت و جمعیت و طول راه هر کشور بهتر توجیح می‌کند.
جدول 1-2- آمار تصادفات در کشورهای مختلف و ایران ]4[
| ردیف |
نام کشور |
مساحت (کیلومتر مربع) |
جمعیت (نفر) |
| 1 |
آفریقای جنوبی |
090،219،1 |
000،400،40 |
| 2 |
آمریکا |
418،631،9 |
###### |
| 3 |
استرالیا |
850،686،7 |
984،731،19 |
| 4 |
انگلستان |
820,244 |
648،094،60 |
| 5 |
ایران |
195،648،1 |
924،018،69 |
| 6 |
کانادا |
610،970،9 |
000،100،31 |
| 7 |
مالزی |
758,329 |
482،512،23 |
تحقیقات نشان داده است که علل تصادفات، حاصل تداخل پیچیده عوامل مربوط به وسیله نقلیه، جاده، محیط و عوامل انسانی است. بسیاری از کارشناسان تأکید دارند که بیشتر برنامه های ایمن سازی که سعی در تغییر عملکرد و عادات انسانی دارند (مانند جلوگیری از رانندگی پس از مصرف الکل و مواد مخدر، بستن کمربند ایمنی و بازدید فنی وسیله نقلیه) مشکل است که کاملا به مرحله اجرا درآید، اما ساختن راه هایی با کیفیت و ایمنی بالا و یا عملیات به شکل عملیات موردی مهندسی (مانند استفاده از ابراز کنترل سرعت و ترافیک، جداسازی ترافیک، طرح هندسی تقاطع ها و حذف نقاط حادثه خیز) ثابت شده است که عموما موثرند. لذا تحقیقات مختلفی به منظور آنکه میزان تأثیر اقتصادی برنامه های ایمنی را مشخص نمایند به عمل آمده است. دلایل مربوط به عوامل جدی تصادفات جاده ای که در کارهای تحقیقاتی و عملی مختلف در مورد کشورهای در حال توسعه بیان شده اند، کم و بیش در مورد ایران نیز صادق است.
در زمینه مورد بحث ترافیک و تصادفات در ابتدا علل انواع تصادفات را مورد بررسی قرار خواهیم داد:
عوامل اصلی بروز تصادفات جاده ای ]5[
عوامل اصلی در بروز تصادفات را می توان در 4 گروه زیر طبقه بندی نمود:
عامل انسانی
عامل وسیله نقلیه
عامل جاده
عامل محیطی
که عوامل مذکور را مورد بررسی قرار خواهیم داد:
عامل انسانی (راننده)
راننده عامل اصلی استفاده کننده از جاده می باشد و لازم است امکانات و محدودیتهای راننده وسیله نقلیه مورد بررسی قرار گیرد.
خصوصیات راننده
به علل رفتار متفاوت افراد، بدست آوردن قانون یکسان که جوابگوی نیاز راننده باشد تا حدود زیادی کار مشکلی است توانایی افراد در مورد دید، انتقال، عکس العمل با هم فرق می‌کند.
راننده شخصی است که می بایست آشنایی و مهارت لازم و کافی را برای هدایت وسیله نقلیه و نیز نحوه استفاده از جاده و مقررات راهنمایی و رانندگی را دارا باشد در این رابطه تجربه نشان داده که در برخی موارد اکثر شرکت کنندگان در ترافیک به دلایل مختلف روحی و روانی و شرایط نامساعد ترافیک طرز رفتار صحیحی نسبت به رعایت قوانین راهنمایی و رانندگی از خود نشان نمی دهند. نگاهی به آمار تصادفات راههای برخی از کشورهای پیشرفته اروپایی و امریکایی این ادعا را ثابت می‌کند. تا انسان به عنوان راننده با وسیله نقلیه در جاده حرکت می‌کند اجتناب از تصادف و تخلف یک خیال باطل است. از این جهت باید توجه داشت که تنها جریمه کردن رانندگان مشکل را حل نخواهد کرد و آموزش های مقدماتی و همچنین آموزشهای پس از دریافت گواهینامه رانندگی انگیزه های لازم را جهت تغییر در رفتار رانندگان خلافکار بوجود آورد.
بطور کلی با بررسی تصادفات عامل انسانی نشان می‌دهد که در مجموع، اکثر تصادفات به علت بی احتیاطی و عدم توجه به قوانین جاده و شرایط ذهنی و اوضاع روحی و روانی افراد راننده به وقوع می پیوندد.
موارد تعیین کننده در تصادفات راههای بین شهری که عامل انسان در آن دخالت دارد عبارتند از:
الف – سرعت غیر مجاز
ب - اشتباه در مراحل سبقت
ج – عدم آشنایی به ضوابط و مقررات جاده
د – عدم آشنایی به وضعیت فنی وسیله نقلیه
ه – عدم توجه به ترافیک مسیر مقابل
و – عدم رعایت حق تقدم
ز – عدم رعایت فاصله
ح – عوامل روحی و روانی
ط – مشکلات زندگی و روزمره
ی – شوخیهای رانندگی و یا احساس غرور با وسایل نقلیه مدل بالا
ک – مصرف مواد مخدر یا مشروبات الکلی
ل – خستگی و کار زیاد روزانه و اثرات محیط کار
م – عدم آگاهی کامل به فنون رانندگی
ن – عجله کردن برای انجام امورات روزمره
س – عبور از محل ممنوع
ع – سبقت از سمت راست
طراحی و کنترل یک سیستم از جاده ها بوسیله مهندسین مشاور، نیاز به مطالعه و اطلاع دقیق از خصوصیات انسان دارد که نمونه ای چند از خصوصیات در ذیل آمده است.
یادگیری یک امر یا موضوعی توسط انسان ممکن است به سه طریق صورت گیرد
الف – بوسیله تکرار عمل تا اینکه بصورت عادی و حرفه ای آن کار یا عمل را انجام دهد.
ب – از طریق سعی و خطا ممکن است به حل مسئله ای پی برده و فراگیرد.
ج – از طریق انتقال آموخته های گذشتگان و قبلی به روشها و راه حلها می توان دست یافت.
رانندگی از جمله اعمالی است که از طریق انتقال تمرینات قبلی بدست آمده و فراگرفته می شود.
مکانیزم انسان و عکس العمل او در مقابل عوامل خارجی
عکس العمل انسانها در مقابل خطرات ناگهانی به خصوصیات افراد بستگی دارد و آنها را می توان بصورت زیر خلاصه کرد.
دید یا مشاهده، عبارت است از احساس خطر کردن در موقع مانع.
انتقال و درک، عبارت است از انتقال خطر به مغز بلافاصله پس از احساس خطر
قضاوت یا هیجان، قضاوت کردن و تصمیم گرفتن به منظور فرار از خطر که شامل تصمیم گیری در مورد بوق زدن یا سبقت گرفتن و افزایش یا تقلیل سرعت می باشد.
عکس العمل، بروز عکس العمل بوسیله انتقال تصمیم به اجزای مختلف بدن که شامل فشار دادن پا به روی پدال ترمز یا فشار دادن یا برداشتن پا از روی پدال گاز و یا فشار دادن دست بر روی دکمه بوق است.
زمان کل از لحظه دید تا عکس العمل عبارتست از مجموع زمانهای چهار مرحله فوق و این زمان را بطور اختصار به P.I.E.V [1] نشان می دهند و مرحله فوق را به اختصار به نام زمان «دید و عکس العمل» می نامند.
1-1-5- خستگی
اثر مهم خستگی کاهش دقت و در نتیجه کاهش قدرت انجام یک فعالیت به نحو صحیح و مطلوب می باشد. بعنوان مثال بیخوابی و کم خوابی که نتیجه آن خستگی و کسالت است، باعث کاهش دقت راننده و افزایش خطر تصادف می گردد. از جمله عواملی که باعث خستگی رانندگان می شود رانندگی در مسیرهای یکنواخت و بدون تغییر مسیر، که یکنواختی رانندگی را در پی خواهد داشت، است.
1-1-1-6- ذکاوت
گرچه حد معینی از ذکاوت برای رانندگی وسایل لازم است ولی دقت و توجه در رانندگی بر ذکاوت ارجحیت دارد.
تحقیقاتی که در مورد تصادفات با توجه به خصوصیات فردی بعمل آمده است، مشخص شده افرادی که به دفعات زیاد تصادف می نمایند در میزان ذکاوت و هوش، مدت عکس العمل و نظایر آن تفاوت قابل ملاحظه ای با افرادی که تصادف نکرده یا بندرت تصادف می نمایند، ندارند.
از طرف دیگر مطالعات دیگری که درباره خصوصیات نظیر جوان بودن، مجرد بودن، پایین بودن سطح تحصیلات، نوع شغل و میزان درآمد، صورت گرفته است، مشخص شده است که این مسائل دارای اهمیت زیادی می باشد بدون شک مسائل اجتماعی و وضعیت فرهنگی در نوع و نحوه رانندگی افراد و میزان تصادفات اثر مهمی دارد.
1-1-7- تیزبینی
تیزبینی یکی از خصوصیات مهم می باشد، که راننده را در دیدن اشیاء و علائم رانندگی کمک می‌کند. دید باعث مشاهده و تشخیص سریع راننده می شود و در نتیجه زمان دید و عکس العمل را کمتر می‌کند. معمولا رابطه مستقیمی بین دید دینامیکی (دید راننده موقع حرکت) و فاکتور ایمنی وجود دارد، یعنی هرچه دید دینامیکی راننده قویتر باشد احتمال تصادف کمتر است.
1-1-8- حوزه دید
حوزه دید عبارت است از زاویه ای که اجسام واقع در بین آن تشخیص کامل رنگ و جزئیات قابل رؤیت است. این زاویه در افراد مختلف متفاوت است و تقریباً 65 تا 90 درجه می باشد این زاویه به ازدیاد سن بستگی دارد. و تقریبا بعد از سن 60 سالگی مقدار این کمتر می شود. معمولا راننده قادر است سرعت وسایل نقلیه جلویی خود، واقع در زاویه دید حدود 25 درجه را بخوبی ارزیابی کند و تصمیم به سبقت بگیرد.
1-1-9- عمق تشخیص
عمق تشخیص یکی از عوامل مهم دیگر در امر رانندگی است زیرا راننده را قادر می سازد که براحتی بتواند رابطه بین فاصله و سرعت را تعیین کند.
1-1-10- تأثیر نور در دید
هنگامیکه افراد مستقیماً در برابر نورهای شدید قرار می گیرند با از بین رفتن اثر نور و یا بر عکس هنگامیکه از محیط تاریک وارد روشنایی شدیدی می شوند، مدتی وقت لازم است تا بینایی به حالت اولیه برگردد. این پدیده بیشتر هنگامیکه وسایل نقلیه وارد تونل و یا در شب هنگامیکه وسیله نقلیه ای از جهت حرکت می‌کند بوجود می آید و این مسئله بیشتر در روشنایی تونلها و تقاطعی از بزرگراه که نیاز به روشنایی دارد مورد استفاده قرار می گیرد.
1-1-11- مجموع زمان دید و عکس العمل ]9[
بطورکلی زمان دید و عکس العمل نسبت مستقیم با پیچیدگی تصمیم دارد یعنی هرچه تصمیم لازم پیچیده تر باشد زمان دید و عکس العمل زیادتر می شود.
تحت شرایط آزمایشگاهی زمان یک عکس العمل ساده که عبارت است از دیدن مانع بوسیله چشم و فشار دادن بوق بوسیله دستها برابر 15/0 تا 25/0 ثانیه و زمان یک عکس العمل که عبارت است از دیدن یک مانع و فشار دادن پدال ترمز بوسیله پا حدود 5/0 ثانیه اندازه گیری شده است. در جدول 1-3 زمانهای لازم برای اعمال مختلف داده شده است.