تحقیق مقاله ملی شدن صنعت نفت ایران

امام خمینى که طى 60 سال در محیط جامعه و حوزه علمیه مشغول نشو و نما بود و در هر دو صحنه نظر و عمل به درجات عالى رسیده بود، در سال 41 طى برخورد با لایحه انجمنهاى ایالتى و ولایتى،در کنار مرجعیت‏بعنوان رهبر سیاسى جامعه در بین اقشار وسیع مردم و روحانیون متجلى شد.از این به بعد تا زمان رحلتش بطور موازى در هر دو وادى نظر و عمل، انقلاب اسلامى را سکان دارى کرد.

نفت

صنایع نفت در کشورهای عضو اوپک ازجمله ایران بدین سبب ملی شدند که قرارداد های نفتی معمول درآن زمان که همه ازنوع انحصاریبودند و اختیار کل و مطلق اداره عملیات و نحوه و میزان تولید وصادرات و قیمت گذاری در اختیار شرکت های نفتی خارجی قرار داشت ، ازهر لحاظ مغایرحق حاکمیت ملی و مانع استقلال سیاسی واقتصادی کشورهای صاحب نفت بود .

تمدن امروز جهان پیوستگی غیرقابل تردیدی با نفت دارد چه مهمترین ماده ای است که تا به حال شناخته شده و صنایع دنیا را از ابتدای قرن بیستم به طور عمده به گردش در می آورد . نفت یعنی قوه محرکه صنایع ، و ماده اولیه هزاران کالای مورد استفاده بشر چون مصالح ساختمانی ، دارو ، رنگ ، الیاف ، کود شیمیایی ، وسایل آرایش و از همه مهمتر صنعت پتروشیمی ، سوخت ناوگان های عظیم دریایی ، هواپیماهای غول آسای امروزی ، جت های جنگنده و غیره و غیره . قطع تولید یک روز نفت در دنیا دگرگونی بسیار را به دنبال دارد چنانچه تحریم نفتی اعراب در سال 1973 م ( 1352 ه.ش ) ، مصیبتی فراموش نا شدنی برای دنیای صنعت بود تا آنجا که اروپا را به جیره بندی وادار ساخت ، استفاده از اتومبیل سواری در بعضی کشورها متوقف گردید و چرخ بسیاری از صنایع از حرکت ایستاد .

در ایران مسئله نفت از آغازکشف آن توسط دارسی درسال 1908 تا کنون مهمترین عامل اساسی در تعیین خط مشی سیاسی و اقتصادی کشور بوده است . امتیاز نفت در دوران استبداد قاجار به دارسی انگلیسی داده شد . ملت ایران به اهمیت مساله نفت واقف نبود تا همچون امتیاز تنباکو در همان تاریخ قیام کند . نفت ایران در جریان جنگ جهانی اول قدرت جنگی بسیار به ابر قدرت استعمارگر انگلیس داد و این کشور را بر آن داشت تا هر چه بیشتر صنایع نفت را در اختیار داشته باشد ، و بنابراین به سال 1312 ه.ش در زمان دیکتاتوری رضاخان با قرارداد دیگری نفت ایران براس مدت طولانی در اختیار انگلیس قرار گرفت .

در بررسی تاریخ نود وپنج ساله صنعت نفت ایران بحث انگیزترین موضوع اصل ملی شدن صنعت نفت در سال1951 و وقایع و حوادث متعاقب آنمی باشد .

اما تأکید بر این نکته واجب است که در تحت شرایط و نحوه ای که شرکت سابق نفت انگلیس و ایران با حمایت دولت انگلیس بر صنعت نفت ایران حکومت می نموده اصل ملی کردن نفت ، یک امر ضروری و غیرقابل اجتناب بود.

مشروطیت

معنای مشروطیت ، در فرهنگ عمید به دو صورت آمده است:

1- مشروطه(به فتح میم و ضم را) شرط کرده شده،آنچه که مقید به شرط است.

2- حکومت ملی ، حکومتی که مقید به قانون باشد ، مملکتی که دارای پارلمان باشد و نمایندگان ملت در کارهای دولت نظارت داشته باشند .

مشروطه در نیمه دوم سده نوزدهم از رها عثمانی به واژگان فارسی راه یافت و ترکها آن را از روی واژه " شارتر" فرانسه یا " کارتا " و کارتولای لاتین ساختند که در آغاز به معنی لوحی بود که فرمانها را روی آن می نوشتند و بعد به قانون اطلاق گردید .

ادوار مجلس

آغاز مبارزات مشروطیت

و اما در رابطه با چگونگی آغاز مشروطیت مطالب بسیار است و هر چند مشخص نیست چه روزی انقلاب شروع شد و چه شخصی و یا اشخاصی آغازگر آن بودند ولی می توان حوادثی را دید که مجموعا دلیل پیدایش مشروطیت است از جمله شکست ایران در دو جنگ با روسیه و انعقاد قراردادهای گلستان و ترکمن چای ، برقراری کاپیتولاسیون به ضرر ملت ایران که عملا مشکلاتی را ایجاد کرده بود ، بی اعتباری دولت مردان در خارج از کشور به علت بی لیاقتی ، توسعه ارتباط بین ایران و بعضی ممالک اروپایی و آگاهی جمعی از ایرانیان از وضع ممالک اروپا امتیازاتی که دولتهای روس و انگلیس با رقابت در ایران به دست می آوردند و قرضه هایی که به دلایل خاص و شرایط اسارت بار اخذ می شد، عدم توجه زمامداران ایران به حقوق واقعی مردم و به سرنوشت مملکت و از دست رفتن قسمتی از خاک ایران در شمال و شرق ، آمادگی گروه های زیادی از مردم برای تحول که آزمایش آن را در واقعه تنباکو نشان داده بودند؛ ظلم و جور و تعدی عمال حکومت مثل عین الدوله و شاهزادگان قاجار و مسافرت های زائد و پر خرج سلاطین و صدر اعظم به اروپا و نفرت کلی مردم از ترتیب اداره مملکت . در این زمان خزانه دولت از خزانه شخص شاه جدا نبود و عواید دولتی را شاه به مانند ثروت شخصی خود در هر جایی که دلش می خواست خرج می کرد ، فشار مالیاتی مردم را خرد کرده بود ، مثلا از دهقانان که هشتاد درصد جمعیت را تشکیل می دادند در سال ، چهل نوع مالیات اخذ می شد تحریک مراجع مذهبی و آگاه ساختن مردم به آنچه در کشور می گذشت قسمتی از عواملی است که در انقلاب تاثیر داشت و مبارزه غیر فعال مردم ایران را به تدریج به مبارزه فعال تبدیل کرد . فریاد اعتراض نیرومند تر شد و کم کم شکل عصیان گرفت و در سراسر ایران انجمنهایی تشکیل شد .

چگونگی مهاجرت کبیر

در ادامه مبارزات مردمی به رهبری روحانیت از جمله ایت الله طباطبایی و شیخ فضل الله نوری ، عین الدوله در صدد تبعید سران نهضت برآمد و روحانیون نیز تندروی را توسعه دادند. عین الدوله وعاظی را که افشاگری می کردند دستگیر نمود . به دنبال یکی از راه پیمائیها طلاب و مردم راه را بر سربازان بستند و دستگیر شدگان را نجات دادند و در برخورد یک طلبه هدف تیر قرار گرفت . مردم جسد او را روی دست بلند کردند و سینه زنی راه انداختند و روحانیون همه به مسجد آمدند . فرمانده قوای تهران مسجد را محاصره کرد و مردم مقاومت کردند حدود یکصد نفر کشته شدند و دکانها تعطیل گردید تهدید عین الدوله موثر نشد و علما تصمیم گرفتند مهاجرت نمایند . عین الدوله موافقت کرد که هر کجا می خواهند بروند . در 25 جمادی الاول 1324 در حدود 1000 نفر در راس آنها سیدین به سوی قم حرکت کردند و مهاجرت کبیر را شروع نمودند .

احزاب دوران مشروطیت

در سال اول فتح تهران ( رجب 1327 قمری – 1908 میلادی – 1288 شمسی) در ایران دو حزب پیدا شد یکی انقلابی و دیگری اعتدالی و بعد از افتتاح مجلس دوم دو حزب فوق به نام دمکرات عامیون و اجتماعیون اعتدالیون به مجلس معرفی شدند احزاب سیاسی دیگری هم مثل حزب اتفاق و حزب ترقی پیدا شدند که نماینده ای در مجلس نداشتند برنامه حزبی دمکرات جدائی روحانیت از سیاست بود ، نظام اجباری را خواستار بودند همچنین از قانون منع احتکار ، تعلیم اجباری ، ترجیح مالیات غیر مستقیم بر مستقیم ، تقسیم املاک بین رعایا حمایت داشتند دمکرات ها حزب مقابل یعنی اعتدالیون را ارتجاعی می نامیدند از جمله اعضا دمکرات سید حسن تقی زاده ، سلیمان میرزا ، سید رضا مساوات و حسینقلی خان نواب بودند ، روزنامه های مشهوری مثل ایران نو در تهران – شفق در تبریز – نوبهار در خراسان را دمکرات ها منتشر می ساختند ، تمایل دمکرات ها به غرب بود . اعتدالیون جمعیت بیشتری داشتند هم در مجلس و هم در خارج از مجلس ، اینان دمکرات ها را تندرو می خواندند و اتهام بی دین و کفر به آنها می زدند. وقتی آیت الله سید عبد الله بهبهانی به قتل رسید دمکرات ها در معرض اتهام قرار گرفتند تقی زاده با اینکه نماینده مجلس بود در مقابل سیل حملات نتوانست دوام بیاورد وبه خارج از ایران رفت مسئله اولتیماتوم روس در مورد حضور مستر شوستر آمریکایی و اجبار او به خروج از ایران دمکرات ها را به شکست رساند ، ناصرالملک در این کار موثر بود زیرا بعد از مجلس دوم سه سال و چند ماهبه طور مطلق فرماندار بود و اعمال خشونت می کرد و انتخابات مجلس را هم انجام نداد و برای درهم کوبیدن دمکرات ها به روسیه نزدیک شد .

دمکرات ها در مجلس سوم زیادتر نبودند ، اعتدالیون به دو دسته تقسیم گردیدند : دسته ای رهبری روحانیت را پذیرفتند و دسته دیگر عنوان آزادیخواه پیدا کردند در حالیکه در موقع انتخاب انتظار این بود که از دمکرات ها کسی انتخاب نشود اکثریت را بدست آوردند و دسته آزادیخواه حزب اعتدال هم به دمکرات ها نزدیک گردید .

ادوار مجلس

و اما سه دوره اول مجلس از آغاز تا کودتا به شرح ذیل می باشد :

1-دوره اول با وجود مقاومت مستبدین توانست متمم قانون اساسی را تدوین کند و اصول مهم مربوط به حقوق و آزادی های ملت و تفکیک قوا و مسئولیتهای دولت را مشخص نماید نمایندگان این مجلس برگزیده اصناف بودند و همین مجلس بودجه مملکت را تعدیل نمود قرضه ای را که دولت ایران می خواست از دولتین روس و انگلیس بگیرد رد کرد به قرارداد 1907 آنها که در ذیل اعتراض نمود و در همین دوره به توپ بسته شد

2-مجلس دوم در 1289 شمسی ذیقعده 1327 ( نوامبر 1920 م ) با سقوط استبداد صغیر و انجام انتخابات تشکیل شد ولی با اشکالات سیاست خارجی مواجه بود ، این مجلس با استخدام شوستر آمریکایی برای اصلاح امور مالی و یالمارسن سوئدی برای اصلاح ژاندارمری و مسیو پرنی فرانسوی برای اصلاح دادگستری موافقت کرد و قوانین بسیاری از تصویب نمود . مجلس دوم در 1330 قمری ( 1922 م 1291 ش ) نیز با اولتیماتوم روسیه تزاری راجع به اخراج شوستر مواجه شد ، اما اولتیماتوم را رد نمود ولی تحت فشار خارجی منحل گردید .

3- مجلس سوم با جنگ بین الملل اول مواجه بود هنوز یکسال از عمر آن نگذشته بود که به علت فشار انگلیس و روسیه و تنفر ملت از آنان گرایشی به آلمان و متحدین آن پیدا کرد ، مدرس که به عنوان روحانی مبارزی در مجلس دوم فعالیت داشت به دوره سوم هم راه یافت . مجلس سوم قبل از اتمام مدت متوقف شد و جمعی از اعضای آن به ترکیه مهاجرت کردند و پس از آن چندین سال مشروطیت تعطیل بود و در همین زمان قرارداد معروف 1919 امضا شد .

کودتا ۱۲۹۹ شمسی

در پایان تابستان 1920 ( 1299 ) کابینه وثوق الدوله بالاخره مجبور به استعفا شد و جای او را مشیرالدوله گرفت . ولی بحران همچنان وجود داشت تا بالاخره پاییز همان سال کابینه سپهدار ماموریت یافت تا با فکر این که گیلانی است بتواند جنبش گیلان را مهار نماید اما از او هم مایوس گردیدند .

در آغاز سال 1920 انگلیسی ها تدارک کودتا را می دیدند تا حکومت نیرومندی نظم را برقرار کند .

بنابر پیشنهاد آیرون ساید رضاخان فرمانده لشکر قزاق گردید و درآستانه تصرف تهران سفارت انگلیس با ژاندرمری و گروههای مسلح تماس گرفت که در مقابل تصرف تهران مقاومت نکنند .

سوم اسفند سپاهیان رضاخان به مهرآباد تهران رسیدند و بامداد روز 4 اسفند همه شهر دست قزاق ها بود ، و بعد از آن سید ضیاء الدین فعالیت خود را آغاز کرد و رضاخان از شاه فرمان سردار سپه را گرفت و بعد از سه روز ضیاءالدین فرمان نخست وزیری خود را دریافت نمود .

ما حصل مشروطیت

بی گمان حق مطلب درباره مشروطیت ایران ، علل و جهات پیدایش آن ، منشا و سیری که در تحولات سیاسی و اقتصادی و فرهنگی ایران داشت ، نیاز به تجزیه و تحلیل در حدی دارد که در این مقدار نقد و بررسی ادا نمی شود . منتهی شواهد تاریخی در همین بررسی از حوادث سلطنت مستبد ترین سلطان سلسله قاجاریه ( ناصر الدین شاه ) و جنبش هایی که در این دوران پدید آمد نشان می دهد که عقیده آن گروه از تحلیل گران که مدعی پایه گذاری مشروطیت در این زمان هستند ، با واقعیت سازگار نیست . زیرا اگر چنین پنداری از دیدگاه تاریخ صحیح باشد لاجرم باید مرگ ناصرالدین شاه دامنه این حرکتهای آزادی طلبی را گسترش دهد و هیجان مردمی به صورت گسترده تری تجلی داشته باشد ، در حالیکه چنین واقعه ای روی نداد .

اگر چه چند حادثه در زمان ناصرالدین شاه موجی از مخالفت مردم را سبب شد، که سرآمد آن غوغای قرارداد فروش تنباکو معروف به « رژی » است ، ولی مشاهده شد که آن اعتراضات مقطعی و به خاطر مسائل شرعی و مالی بود و به محض رفع غائله تمامی نگرانی ها از میان رفت و همچنین است موارد دیگری از عدم رضایت ها که همگی الهام گرفته از مواردی خاص بوده و سردمداران به محض رسیدن به مقصود ، آن را فراموش کرده اند . از این گذشته شعارها و خواسته های مطروحه در هر مورد نیز کاملا مشخص است و در هیچ یک شعاری به عنوان مبارزه ملت برای دست یابی به آزادی و دموکراسی عنوان نشده است .

بنابراین کوشش در این زمینه که حوادث دوره ناصری ریشه آزادی ملت ایران را از بند استبداد و استعمار آبیاری کرده تا در عهد سلطنت مظفرالدین شاه به ثمر بنشیند با مستندات تاریخ و واقعیت های عینی انطباق ندارد و آثاری از چنین امری دست کم در نامه های مبادله شده بین سران این حوادث با شخص ناصرالدین شاه و یا صدر اعظم های وی و دیگر مسئولان مملکتی دیدهنمی شود . مروری به مکاتبات تمامی سرشناسان این زمان و در راس آنانسید جمال الدین اسد آبادی و میرزا ملکم خان با سران رژیم گواه صادق بر این مدعاست.

تنها در دو سال آخر سلطنت مظفرالدین شاه است که حرکتها آغاز می شود منتهی در این زمان نیز به همان ترتیب که مشروح آن گذشت اهداف به گونه ای عنوان نشد که « مشروطیت » سرلوحه باشد و تا زمان « بست نشینی » در سفارت انگلیس و طرح مطلب به صورتی که در تاریخ ثبت است ، هدف ها مسائل دیگری بود .

نفت و قرارداد ۱۹۳۳

از آنجا که همیشه بر سر نفت ایران بحث و جدل بوده و تمام دول اروپایی و همچنین آمریکا به دنبال کسب امتیاز آن بوده اند ابتدا به بررسی قراردادهای منعقد شده توسط استعمارگران غربی و دولتوابسته ایران می پردازیم :

قرارداد 1933 میلادی :

دولت انگلیس از نفت ایران سود بسیار می برد . از سال 1920 م که خود تصفیه حسابی را انجام دادند تا 1930 م به مدت یازده سال ، نه میلیون لیره به ایران پرداخت کردند که به هیچ وجه با حق واقعی ایران تناسب نداشت . تلاش انگلیس این بود که به نحوی مدت قرارداد را طولانی گرداند و به غارتگری خود با خیال راحت ادامه دهد . در پی سیاست انگلیس سرانجام ایرانبه امضای قرارداد 1933 میلادی تن در داد و برای 32 سال دیگر قرارداد نفت تمدید شد .

مذاکرات در تهران بین دولت و رئیس کمپانی نفت شروع و در خرداد 1312 ه.ش ( 1933 م ) ، امتیاز نامه جدید امضا شد که بر طبق آن انگلیسیها تا 1993 م حق بهره برداری از منابع نفتی ایران را پیدا کرده و در واقع دولتی در داخل دولت ایران تشکیل دادند.

در مقدمه قرارداد 1933 م ، تحت عنوان تعریفات قید شده است :

-          کمپانی یعنی شرکت نفت انگلیس وایران محدود وتمام شرکت های تابعه آن .

-       شرکت تابعه یعنی هر شرکتی که در آن کمپانی حق تعیین بیش از نصف مدیران را مستقیماً و یا غیرمستقیم داشته باشد و یا آن که در آن شرکت بطور مستقیم و یا غیر مستقیم مالک یک مقداری سهام باشد که بیش از پنجاه درصدحق رأی درمجمع عمومی شرکت مزبور را برای کمپانی تضمین نماید. علاوه براین درماده قرارداد مربوط به امورمالی قید شدهاست . مبالغی که کمپانی باید طبق این قرارداد به دولت بپردازد عبارتند از :

 الف بهره مالکانه سالیانه از آغاز ژانویه سال 1933 به میزان چهار شیلینگ برتن نفت که برای مصارف داخله ایران فروخته شود و یا از ایران صادر گردد .

ب پرداخت مبلغی معادل بیست درصد که بعنوان سود سالانه عاید صاحبان سهام عادی شرکت نفت انگلیس و ایران می گردد.

نفت شمال :

امریکا قبل از این که در زمان ملی شدن نفت وارد معرکه گردد و با کودتای 28 مرداد و تشکیل کنسرسیوم نفت ، عامل مسلطی در منطقه بشود و جای انگلیس را بگیرد در سال 1300 ه.ش ، به نفت ایران چشم دوخت و در همین سال سفیر ایران در امریکا با شرکت « استاندارد نیوجرسی » مذاکره می کرد تا امتیاز نفت شمال ایران را به آ«ها بدهد و بالاخره در سال 1303 ه.ش ، مجلس ایران امتیاز نفت چهار ایالت از پنج ایالت شمالی استثنا شده از قرارداد دارسی را به شرکت « سینکلر » داد .

دولت ساعد در سال 1323 ه.ش کارشناسانی از امریکا دعوت کرد تا به پیشنهادات واصله برای گرفتن امتیاز نفت رسیدگی نمایند . این پیشنهادات از جانب شرکت « رویال داچ شل » و دو کمپانی دیگر امریکایی بود که نمایندگانی به ایران برای مذاکره فرستاده بودند این موضوع را دولت مدتها پنهان داشته بود تا این که در مجلس از دولت سوال شد و دکتر رادمنش سخنگوی فراکسیون حزب توده اعلام نمود که با دادن امتیاز به دولتهای خارجی به طور کلی مخالفیم . چون هیچ گونه پیشنهادی از روسیه بابت نفت شمال نشده بود حذب توده مخالف بود ولی در شهریور 1323 ه.ش هیات اقتصادی شوروی به ریاست « کافتارادزه » معاون وزارت خارجه شوروی به تهران آمد و درخواست امتیاز نفت شمال را کرد . دولت ساعد شانزدهم مهر 1323 ه.ش در مجلس اعلام کرد تا خاتمه جنگ و معلوم شدن وضع اقتصادی جهان موضوع امتیاز مسکوت می ماند .

دکتر مصدق در مجلس تاکید داشت که امتیاز جدیدی در مورد نفت داده نشود و از « سیاست موازنه منفی » پیروی گردد . چون دولت انگلیس نفت جنوب را در اختیار داشت از این نظریه استقبال می کرد و امریکا هم به لحاظ این که شوروی به نفت ایران نرسد پذیرفته بود که فعلا از گرفتن امتیاز انصراف حاصل نماید .

دکتر مصدق در آذر 1323 ه.ش ، ضمن نطق مفصلی نتیجه می گیرد که به هیچ یک از خواستاران امتیاز نه همسایه شمالی نه همسایه جنوبی و نه دولت امریکا امتیاز جدیدی داده نشود و با فوریت طرحی که وی به مجلس داد تصویب شد که به موجب آن دولت حق مذاکره برای دادن امتیاز را بعد از این ندارد و برای متخلفین مجازات حبس در نظر گرفته شده است .

به هر حال مجلس که اکثریت آن را حزب دمکرات قوام تشکیل می داد ماده واحده ای به شرح ذیل تصویب کرد :

- باید دولت ایران در ظرف پنج سال در نواحی شمالی کشور تفحص کامل کند و مناطق نفت خیز را معلوم نماید تا مجلس طریقه استفاده از این ثروت ملی را به وسیله قانون معین کند .

- امتیاز نفت به بیگانگان و ایجاد هر شرکتی که خارجیها در ان سهیم باشند ممنوع است .