مقدمه :
نوشته اند که شماره مسلمانان در جنگ تبوک به سى هزار نفر رسید و ده هزار اسب و دوازده هزار شتر داشتند, برخى هم عده مسلمانان را چهل هزار و بعضى دیگر هفتادهزار گفته اند ((366)).
ابوخیثمه
((ابوخیثمه )) از کسانى بود که در حسن عقیده چند روزى با رسول خدا رهسپار بود,ولى به مدینه بازگشت و در کنار همسران خود آرمید او پشیمان گشت و گفت : پیامبرخدا در آفتاب و گرما رهسپار باشد و ((ابوخیثمه )) در سایه اى سرد و خوراکى مهیا و بازنانى زیبا در مدینه بماند؟ از انصاف به دور است , سپس به زنان خود گفت : توشه فراهم کنید و زنان چنان کردند, آنگاه شتر خود را سوار شد و به راه افتاد و همچنان مى رفت تا در تبوک به آن حضرت ملحق شد رسول خدا وى را تحسین کرد و درباره اودعاى خیر فرمود ((367)).
همسفران منافق
در غزوه تبوک مردانى منافق نیز همراه رسول خدا(ص ) رهسپار شده بودند, ازجمله : ((ودیعه بن ثابت )), ((جلاس بن سوید)), ((مخشى بن حمیر)) و ((ثعلبه بن حاطب )) که احیانا سخنان کفرآمیز مى گفتند, از جمله اصحاب رسول خدا در سرزمین حجر از بى آبى شکایت کردند, رسول خدا دعا کرد و ابرى پدید آمد وبارانى بارید و همه سیراب وشاداب شدند, اصحاب رسول خدا به یکى از منافقان گفتند: با این معجزه دیگر چه جاى نفاق و تردید است ؟ گفت : ابرى رهگذر بود که بر حسب تصادف در این جابارید ((368)).
و نیز چون شتر رسول خدا در بین راه گم شد و اصحاب در جستجوى او بیرون شدند,یکى از منافقان به نام ((زیدبن لصیت )) گفت : مگر محمد نمى پندارد که پیامبر است وشما را از آسمان خبر مى دهد, پس چگونه اکنون نمى داند شترش کجاست ؟ رسول خدا(ص ) از گفتار زید خبر داد و گفت : من پیامبرم و جز آنچه خدا به من تعلیم مى دهدچیزى نمى دانم , اکنون خدا جاى شتر را به من بازگفت , شتر در فلان دره است و مهارش به درختى گیر کرده است , بروید او را بیاورید.
به هر حال هر کدام از منافقان , سخنى کفرآمیز از در نفاق گفتند تا آنجا که ((مخشى بن حمیر)) گفت : به خدا قسم , راضى ام قرار باشد که هر کدام ما را صد تازیانه بزنند, اما بر اثر این گفته هاى شما چیزى از قرآن درباره ما نازل نشود, آنگاه آیات 64 66 و 74 از سوره توبه درباره ایشان نازل گشت .
داستان ابوذر غفارى
((ابوذر)) از کسانى بود که پس از گذشتن چند روز از حرکت رسول خدا به راه افتاد ودر یکى از منازل بین راه به رسول خدا ملحق شد و رسول خدا درباره وى دعا کرد و چنین گفت : ((خدا ابوذر را رحمت کند, تنها مى رود و تنها مى میرد و تنها برانگیخته مى شود)).
((عبداللّه بن مسعود)) خود, این سخن را در غزوه تبوک درباره ابوذر از رسول خداشنید و او به هنگام مرگ ((ابوذر)) آنچه رسول خدا درباره اش گفته بود, محقق یافت وبراى دیگران بازگفت ((369)).
رسول خدا(ص ) در تبوک
رسول خدا (ص ) با سى هزار مرد وارد تبوک شد, بیست روز آن جا ماند و ((هرقل ))در حمص بود و گزارش نبطى ها درباره تجمع رومیان در شام , اصلى نداشت .
رسول خدا نمازها را سفرى مى خواند و از منزل ((ذى خشب )) تا روزى که از تبوک به مدینه بازگشت , نماز ظهر را تاخیر مى کرد تا هوا سرد مى شد و نماز عصر را هم قدرى زودتر مى خواند و بدین ترتیب ما بین دو نماز جمع مى کرد ((370)) در تبوک و درمراجعت , چند قضیه پیش آمد که اکنون به آنها اشاره مى کنیم :.
اهل ایله و جربا و اذرح
چون رسول خدا(ص ) به تبوک رسید, ((یحنه بن رؤبه )) حاکم ایله نزد رسول خداشرفیاب شد و از در صلح درآمد و جزیه پرداخت و نیز مردم جربا و اذرح نزد وى آمدندو جزیه پرداختند و رسول خدا براى آنان امان نامه نوشت .
سریه ((خالدبن ولید))
رجب سال نهم : رسول خدا(ص ) از تبوک ((خالدبن ولید)) را با چهارصدوبیست سوار بر سر ((اکیدربن عبدالملک )) که مردى نصرانى از قبیله ((کنده )) و پادشاه ((دومه الجندل )) بود فرستاد خالد با سپاهى که همراه داشت , پیش رفت و شبى مهتابى به نزدیک قصر وى رسید, او را دید که با تنى چند از جمله برادرش ((حسان )) گاوى را براى شکار تعقیب مى کنند, در همان حال سپاه اسلام بر وى حمله بردند و برادرش را کشتند وخود او را اسیر گرفتند.
خالد, اکیدر را امان داد مشروط به آن که دومه را براى وى بگشاید و او چنان کرد,خالد ((دومه الجندل )) را گشود و خمس آنچه را به غنیمت گرفته بود جدا کرد و بقیه را برسواران بخش کرد و به هر سوار مسلحى پنج شتر غنیمت رسید.
اصحاب عقبه
در بازگشت رسول خدا(ص ) از تبوک به مدینه , منافقانى که همراه بودند تصمیم گرفتند که در گردنه میان تبوک و مدینه (عقبه هرشى ) شبانه رسول خدا را از بالاى شترش دراندازند تا در میان دره افتد و کشته شود.
این عده منافقان را بیشتر مورخان دوازده نفر گفته اند, اگر چه در تعیین دوازده نفرهم میان مورخان اسلامى اختلاف است .
به هر حال , چون رسول خدا(ص ) نزدیک آن گردنه رسید, خداى متعال او را ازتصمیم منافقان با خبر ساخت , پس به اصحاب خود فرمود تا از وسط دره عبور کنند وخود ازبالاى گردنه رهسپار شد, ((عماربن یاسر)) و ((حذیفه بن یمان )) در رکاب وى بودندو منافقانى که به منظور عملى ساختن مقصود خود به دنبال وى مى رفتند, مى خواستنددست به کار شوند, رسول خدا به خشم آمد و حذیفه را فرمود تا آنها را دور کند و چون حذیفه بر آنها حمله برد از ترس آن که رسوا شوند, با شتاب خود را به میان سپاه انداختندمقریزى از ابن قتیبه , اسامى اصحاب عقبه را بدین ترتیب نقل مى کند:.
1 عبداللّه بن ابى , 2 سعدبن ابى سرح , 3 ابوحاضر اعرابى ((371)) 4 جلاس بن سوید, 5 مجمع بن جاریه , 6 ملیح تیمى ((372)) , 7 حصین بن نمیر, 8 طعیمه بن ابیرق , 9 مره بن ربیع , 10 ابوعامر راهب (پدر حنظله غسیل الملائکه ) ((373)).
مسجد ضرار
پیش از آن که رسول خدا(ص ) رهسپار تبوک شود, دوازده نفر از منافقان مسجدى ساختند و منظورى جز ایجاد اختلاف و کارشکنى و زیان رساندن به مسلمانان نداشتند,پنج نفر از ایشان نزد رسول خدا آمدند و گفتند: ما به نمایندگى دیگران نزد تو آمده ایم تادر مسجدى که به خاطر نیازمندان بنا کرده ایم نماز بخوانى آن پنج نفر عبارت بودند از: 1 معتب بن قشیر, 2 ثعلبه بن حاطب , 3 خذام بن خالد, 4 ابوحبیبه بن الازعر, 5 نبتل بن حارث .
رسول خدا (ص ) در پاسخشان گفت : اکنون قصد سفر دارم , اگر خدا بخواهد پس ازبازگشتن خواهم آمد در بازگشتن از تبوک به وسیله وحى از قصد بانیان مسجد باخبر شدو بیدرنگ ((مالک بن دخشم )) و ((معن بن عدى )) با برادرش ((عاصم )) را خواست و فرمود:((بروید و این مسجدى را که ستمگران ساخته اند از بیخ و بن بکنید و بسوزانید)) مالک ومعن رفتند و امر رسول خدا را بیدرنگ اجرا کردند و آیات 107 110 از سوره توبه دراین باره نزول یافت .
مساجد رسول خدا از مدینه تا تبوک
ابن اسحاق مى گوید: مسجدهاى رسول خدا(ص ) در میان مدینه تا تبوک معلوم , ونام آنها بدین ترتیب است : 1 مسجدى در تبوک , 2 مسجدى در ثنیه مدران , 3 مسجدى در ذات الزراب , 4 مسجدى در اخضر, 5 مسجدى در ذات الخطمى , 6 مسجدى در الا, 7 مسجدى در بترا, 8 مسجدى در شق تارا, 9 مسجدى درذوالجیفه , 10 مسجدى در صدر حوضى , 11 مسجدى در حجر, 12 مسجدى درصعید, 13 مسجدى در وادى القرى , 14 مسجدى در رقعه , 15 مسجدى در ذى المروه ,16 مسجدى در فیفا, 17 مسجدى در ذى خشب .
هر یک از این مساجد در منزلگاهها و مواضع بین مدینه تا تبوک بوده است .