چکیده:
روش تحلیل در میان روش های تحقیق به عنوان یک روش ارزشمند شناخته شده است. عینیت، انتظام، عمومیت و تا آنجا که ممکن است کمی بودن از ویژگی های بارز روش تحلیل محتوا می باشند. این روش در حوزه کتابداری به معنای عینیت بخشیدن، کمی کردن، سنجش پذیر کردن پیام ها از طریق نمادهای مشخص است. متن نقطه آغاز برای اجرای تجزیه و تحلیل سند است. مراحل انجام روش تحلیل محتوا عبارتست از: 1. تحدبد موضوع، 2. تعیین جامعه آماری 3. مشاهده آزاد 4. نهایی سازی فرضیه ها و تبدیل آنها به مضمون ها با مقوله ها 5. تمهید معرف ها 6. تهیه پرسشنامه معکوس
هنگامیکه تعداد مقوله ها بسیار زیاد باشند و یا به منظور ایجاد«فرهنگ واژگان» و نیز به منظور صرفه جویی در وقت و کاهش هزینه ها از رایانه می توان استفاده نمود.
قدرت و قابلیت انسان در جهان پرتحول کنونی موجب پیدایش حوزه های متعدد و گوناگونی شده است که تلاش در جهت حصول دانش و آگاهی بیشتر در این حوزه ها، عصر کنونی را به عصر«انفجار اطلاعات» تبدیل کرده است. حضور انسان در دنیای گسترده اطلاعات مستلزم وجود ابزارها، روش ها و تجهیزاتی است که دستیابی وی را به آنچه می خواهد ممکن می سازد. وضع استانداردهایی برای نشریات و نیز تحلیل محتوا و تحلیل استنادی راه هایی هستند که استفاده کنندگان و کتابداران را در جهت شناخت بهتر نشریات کمک می کنند.
روش تحلیل محتوا در بسیاری از زمینه های تحقیقاتی به عنوان روشی ارزشمند شناخته شده است. از سوی دیگر، این روش دارای قابلیت های زیادی برای جمع آوری و طبقه بندی داده های عینی است، گرچه از این روش نمی توان برای همه انواع مطالعه ها در حوزه های اجتماعی و انسانی سود برد. یا اینکه تحلیل محتوا در گام های اولیه خود صرفا برای توصیف پیام های ارتباطی به کار می رفت، ولی در فرایند تکاملی خود تا بدان جا رسید که با این روش، از طریق اندازه گیری همبستگی متغیرهای مستقر در متن، می توان به سوال های تحقیق پاسخ داد. «کارت رایت» تحلیل محتوا و رمزگذاری را به طور تبادل پذیری برای ارجاع به توصیف عینی، منتظم و کمی رفتارهای نمادی طرح می کند(1) برلسون نیز تعریف مشابهی دارد: «تحلیل محتوا نوعی تکنیک پژوهش است که برای توصیف عینی، منظم و تا آنجا که ممکن است کمی محتوای ارتباطات با هدف نهایی تفسیر داده ها به کار می رود(2) تعریف های مختلفی راجع به تحلیل محتوا داده شده است ولی علی رغم تنوعشان، همه تعریف ها در مورد عینیت، انتظام و عمومیت و تا آنجا که ممکن است کمی بودن مشترک هستند.
شرط عینیت می گوید که هر مرحله از فرایند پژوهش باید براساس قواعد، احکام و
روش های مشخص باشد. حتی ساده ترین نوع و عادی ترین اشکال تحلیل محتوا، به قضاوت شخصی پژوهشگر در مورد اطلاعاتش نیازمند است. مثلا چه مقوله ای باید به کار گرفته شود؟ مقوله«الف» را از مقوله«ب» چه گونه باید تمیز داد؟ پس از رمزگذاری و تلخیص یافته ها، باید دلایل مشخصی ما را به نتایج هدایت کنند.(1) در تحلیل محتوا نحوه رمزگذاری باید دقیقا تعریف و تشریح شود. رمز گذاری، داده های خام متن را با قواعدی مشخص تغییر می دهد. این دگرگونی ها شامل برش دادن یا تفکیک کردن متن، جمع آوری و شمارش می شود. در عمل رمزگذاری، سه نوع انتخاب انجام می شود که عبارتند از:
انتخاب واحدها(شامل واحدهای ثبت و متن)
انتخاب قواعد شمارش و
انتخاب مقوله ها(2)
لازمه شرط عینیت این است که پژوهشگر بتواند روش ها و معیارهای انتخاب اطلاعات مناسب و تفسیر یافته ها را به دیگر پژوهشگران انتقال دهد. در انتخاب واحدها(واحد ثبت)(3) بخش خاصی از محتوا با قرار گرفتن در مقوله های معین مشخص می شود. واحد ثبت بخشی از محتواست که برای ساختن مقوله و شمارش بسامدی واحد پایه به کار
می رود. به طور مثال، کلمه یا نماد، شخصیت، جمله، پاراگراف، حادثه، عنوان و موضوع می توانند واحدهای ثبت باشند. «موضوع» یا مضمون، یکی از اشکال مهم واحد ثبت در تحلیل محتوا است. تحلیل محتوای موضوعی، شناسایی موضوع ها و میزان فراوانی آنها در یک متن است.
اصل مطرح شده در شرط انتظام، آن است که مقالاتی که در دایره شمول یل طرد محتوا یا مقوله قرار می گیرند باید برطبق قواهد کاربردی ثابتی باشند. براساس این شرط،
تحلیل هایی که فقط در پی جمع آوری مویدات فرضیه های پژوهشگران است باید طرد شود و مقوله ها باید به گونه ای تعریف شوند که برطبق قواعد کاربردی ثابتی قابل استفاده باشند. مقوله ها باید با قوانین عمومی و معین ساخت مقوله مطابقت داشته باشند.
در شرط عمومیت، یافته ها با یکدیگر ارتباط نظری پیدا می کنند. اگر تنها به اطلاعات توصیفی صرف درباره تحلیل محتوا، بدون ارتباط با سایر ویژگی های اسناد یا خصوصیات نویسندگان و مقاله ها و استفاده کنندگان از آنها توجه کنیم، ارزش و اعتبار تحلیل را کاهش داده ایم. علاوه بر این سه شرط، دو شرط دیگر نیز لازم است: کمیت و کیفیت. در یک طبقه بندی کلی، معمولا روش های متفاوت تحلیل محتوا به دو دسته تقسیم می شوند: روش های کمی و روش های کمی و روش های کیفی. در روش های کمی، معمولا مقدار زیادی اطلاعات به طور مختصر تحلیل می شوند. در این روش می توان مجموعه ای از اسناد و یا متون را استخراج، شمارش و طبقه بندی کرد. در روش های کیفی، مقدار کمی اطلاعات مرکب و مفصل تحلیل می شوند و پایه واحد اطلاعاتی، ظهور یا غیبت یک خصیصه است.
کاربردهای روش تحلیل محتوا
روش تحلیل محتوا را احتمالا می توان برای حداقل سه دسته کلی از مسائل پژوهشی مناسب یافت:
1. در صورتی که دسترسی به اطلاعات مشکل و اطلاعات پژوهشگر محدود به مدارک اسنادی باشند.
2. در صورتی که پژوهشگر به موضوع های مورد پژوهش دسترسی مستقیم داشته باشد. در این حالت ممکن است ترجیح دهد که اطلاعاتش را با استفاده از روش تحلیل محتوا
جمع آوری کند. چنان چه یافتن معیارهای تکراری ارزش ها و افراد مورد بررسی در زمانی معین مدنظر باشد و دلایلی مانند تاثیر کنش متقابل مداوم تحلیل گر و موضوع مورد بررسی بر ماهیت پاسخ ها مهم باشد، تحلیل محتوای منابع، در موضوع مورد بررسی بر ماهیت پاسخ ها مهم باشد، تحلیل محتوای منابع، در موضوع مورد بررسی، راهی مفید برای جمع آوری اطلاعات است.
3. این روش می تواند وسیله مناسبی برای تکمیل اطلاعات باشد. پژوهشگران ممکن است نتایج اطلاعات گردآوری شده را از طریق پرسشنامه یا مصاحبه با مقایسه آنها از طریق تحلیل محتوای منابع موضوع بررسی مورد مطالعه قرار دهند.
روش های تحقیق در این حوزه، به معنای عینیت بخشیدن، کمی کردن و سنجش پذیر کردن پیام ها، از طریق نمادهای مشخص است.
واحد زمینه یافتن
ارزیابی ساختار متن، به منظور بیرون کشیدن محتوای اطلاعاتی آن، برای اینکه بتوانیم مکانیسمی به وجود بیاوریم تا سند برای تحقیق ساده تر گردد، اهمیت زیادی دارد. متن، نقطه آغاز برای تجزیه و تحلیل سند است. هر موضوع یا مضمونی در قالب زمینه یا یک متن ظاهر می شود؛ یعنی پژوهشگر برای شناسایی مضمون یا موضوع مورد نظر، باید بخشی از متن را مبنای شمارش و محاسبه قرار دهد که به آن"واحد متن" یا "زمینه"
می گویند. به طور مثال، واحد متن یا زمینه می تواند"مقاله" یا هر مطلبی باشد که عنوان خاصی دارد. متن نوعی واحد مستقل معنایی و دارای دو وجه است که رابطه این دو دارای اهمیت است: شکل(1) که جنبه صوری و سطحی دارد و محتوا(2)، که جنبه عملی و عمیق دارد.
وجه غالب تحقیق در یک متن، تطابق جنبه های مختلف محتوایی با جنبه های عملی آن است یعنی توانایی کمی کردن جنبه های مختلف متن، متن را می توان مانند هسته ای فرض کرد که به وسیله عناصر مختلف یا پوسته های محتوایی احاطه شده اند که نمایانگر محتواهای علمی، زبانی و بندی هستند.
می توان گفت که محدوده محتوای علمی زیر مجموعه زبان است و به وسیله زبان تمام نشانه های استفاده شده در متن به کار می رود. در محتوای سندی شرایط عملی ارزیابی وجود دارد. محتوا با موضوع متن دارای ارتباط است. موضوع عامل بالقوه ای است که به وسیله جامعه تعیین می شود و فردی که عمل تحلیل را انجام می دهد و در واقع بخشی از محتوا را با ارزیابی های خاص جهت می دهد. پس استنباط یا تاویل یکی از اجزای تحلیل محتواست.
مراحل تحلیل محتوا
اولین مرحله در تحلیل محتوا، تشخیص کلمه های منفرد در متن است. تطابق بین«شکل ها» و«معانی» واحدهای زبان پیچیده است. کنترل واژگان، تعریف های دستوری و جنبه های قاموسی به تحلیل گر کمک می کنند تا بر این پیچیدگی فائق آید. در مرحله دوم، با جمله مواجه هستیم که در آن نه تنها به معانی کلمه ها بلکه به ساختار آنها نیز متکی هستیم. در مرحله تحلیل ساختاری، به فرایند انتقال متن توجه می نماییم. این نوع تحلیل، محقق را در استنباط از متن، با توجه به هدف متن، کمک می کند. علائق و دانش پایه تحلیل گر، تعیین کننده محتوای متن است که به منظور استنتاج و تاویل در مرحله آخر لازم است و فرد از سه حیطه اساسی برای انجام آن استفاده می کند