تحقیق مقاله چاپ و چاپخانه

چاپ در لغت به‌معنای نقش، اثر، مُهر، و نشان آمده و در متون مختلف کلمات طبع، باسمه، و تافت به‌عنوان مترادف آن به‌کار رفته است. در اصطلاح، به عمل، فن، و صنعت تکثیر صورت نقوش دوبعدی (حروف، ارقام، خطوط، تصاویر، و جز آن) به‌وسیله انداختن اثر این نقوش بر کاغذ، پارچه، یا مواد دیگر، به‌ویژه چاپ مواد خواندنی، با تصویر یا بدون تصویر بر روی کاغذ گفته می‌شود (:9 ج 1، ص 785). در تعریفی دیگر، چاپ مجموع عملیاتی است که متن خام را به اثر درخور انتشار مانند کتاب، مجله، روزنامه، و جز آن تبدیل کند (68:1). چاپخانه نیز در لغت به‌معنای محل و مکان چاپ کردن و در متون مختلف کلمات مطبعه، دارالطباعه، و باسمه‌خانه به‌عنوان مترادف آن به‌کار رفته است. چاپخانه مؤسسه یا کارگاهی است که از عهده انجام کارهای چاپی بر روی کاغذ و سایر اشیا از طریق انواع چاپ برآید (28:8) و، به تعبیری دیگر، محلی است که چاپ کتاب، نشریات، و مانند آن در آنجا انجام می‌گیرد (:11 ذیل "چاپ").

تاریخچه

پیدایش چاپ را می‌توان به سده‌های پیش از تاریخ، زمانی که انسان اقدام به ساخت مُهرهای گلی و چوبی کرد، نسبت داد؛ ولی ابداع چاپ به‌مفهوم امروزی را به کشور چین نسبت می‌دهند. چینی‌ها در اواخر قرن دوم میلادی سه عنصر مورد نیاز چاپ، یعنی کاغذ، جوهر، و سطوح کنده‌کاری‌شده را در اختیار داشتند (:23 ج 14، ص 1052). شواهد تاریخی برجای‌مانده نشان می‌دهد که در عصر سلسله‌های سویی و تانگ در چین (قرن 6-10 م.) عمل تکثیر را، نه تنها به‌کمک سنگ (فشردن و یا مالیدن آن بر کاغذ)، بلکه با چوب، فلز، و حتی گِل پخته به‌طور دقیق انجام می‌دادند و، بدین ترتیب، متونی را در نسخه‌های متعدد تولید می‌کردند (98:1-99). ابتدایی‌ترین روش کار چاپ قالبی بود؛ بدین‌گونه که مطالب را روی تکه‌های چوبی حک و سپس بر کاغذ منتقل می‌کردند. نخستین نسخه چاپی موجود در جهان اثری است که در ایالت کانسای[1] چین به‌دست آمده است. این نسخه کار شخصی به نام وانگ چیه[2] است که تاریخ چاپ را 11 مه 868 م. ذکر می‌کند (:2 44). پس از چاپ قالبی، استفاده از حروف متحرک معمول شد. در فاصله سال‌های 1041-1408م.، نخستین بار، فردی چینی به نام پی شنگ[3]، با استفاده از نوعی چسب و گل، اقدام به ساخت حروف متحرک کرد. در 1403م. پادشاه کره، هتای تجونگ،[4] دستور ساخت حروف متحرک از مفرغ را داد (:23 ج 14، ص 1052-1053). در همین زمان، در اروپا نیز اختراع حروف متحرک بدون اطلاع از کار چینی‌ها، توسط گوتنبرگ[5] انجام گرفت (:9 ج 1، ص 785). گوتنبرگ، چاپگر آلمانی، نخستین کسی بود که برای هر حرف قطعه فلزی جداگانه درنظر گرفت. وی قطعه‌ها را برای ترکیب کلمات مناسب کنار هم قرار داد، بر آنها مرکب مالید، و بر ورق‌های کاغذ فشرد و به این ترتیب چاپ نوین را باب کرد. وی حروف را ابتدا از جنس چوب، سپس از سرب، و بعدها از آلیاژ سرب، قلع، و آنتیموان ساخت. گوتنبرگ روزانه بین 300 تا 500 برگ چاپ می‌کرد. نخستین کتابی که او به این شکل پدید آورد کتاب مقدس 42 سطری بود (101:1). کتاب‌هایی که در این زمان به‌چاپ می‌رسید به اینکونابولا معروف است.

ابداع گوتنبرگ ظرف مدتی حدود 40 سال در همه کشورهای عمده اروپایی رواج یافت و چاپخانه‌هایی با این روش به‌وجود آمد. در فاصله سال‌های 1460 1470 م. چاپخانه‌هایی در آلمان و سایر کشورهای اروپایی پدید آمد. در نیم‌قرن نخست پس از کار گوتنبرگ، حدود چهل‌هزار کتاب به چاپ رسید و شمارگان مجموع آنها از 12 میلیون نسخه فراتر رفت. در پایان قرن پانزدهم در اروپا، بیش از دویست چاپخانه در شصت‌ونه شهر فعالیت مستمر داشتند. از جمله چاپخانه‌های مهم آن دوره می‌توان به چاپخانه آنتون کابرگر[6] در شهر نورنبرگ اشاره کرد که تعداد ماشین‌های چاپ آن 24 دستگاه بود و صدها نفر در آن چاپخانه کار می‌کردند (:16 35-36).

کار چاپ با حروف عربی نیز پیش از کشورهای اسلامی و عربی، در اروپا آغاز گردید و نخستین چاپخانه عربی، در ]ایتالیای مرکزی[ به‌دستور کاردینال فرناندومدیچی، دوک بزرگ توسکانا، و ریاست جوانی ایتالیایی، به نام جیوانی باتیستا رایموندی[7] ، تأسیس گردید. این چاپخانه در 6 سپتامبر 1586 آغاز به‌کار کرد و کتاب قانون ابن سینا را به‌همراه کتاب النجاه که خلاصه شفای بوعلی سیناست، به‌عنوان نخستین محصول خود، در سال 1593 به چاپ رساند. البته در فاصله انتشار این کتاب‌ها، کتاب‌های کوچک دیگری به زبان عربی به چاپ رسید؛ از جمله: ترجمه عربی انجیل‌های چهارگانه (1590)؛ کتاب‌های الکافیه اثر ابن حاجب والاجُرومیه اثر ابن آجُروَم منهاجی (1592)؛ نزهه‌المشتاق فی ذکرالامصار و الاقطار و البلدان و الجُزر و المدائن و الآفاق اثر شریف ادریسی؛ کتاب تحریر اصول اقلیدس (1594) اثر خواجه نصیرالدین طوسی؛ و التصریف (1610) درباره صرف و نحو عربی، تألیف امام عِزّی (738:7-739).

در پاریس نیز چاپخانه دیگری با نام چاپخانه زبان‌های شرقی[8] ، که نخستین چاپخانه عربی در پاریس به‌شمار می‌رفت، تأسیس شد (741:7). در هلند، فرانسیسکو رافلنجیوس[9]  (1597-1539) چاپخانه‌ای عربی را که از نظر چاپ حروف در سطحی پایین‌تر از چاپخانه مدیچی قرار داشت تأسیس کرد. در این چاپخانه >الفبای زبان عربی< و پنجاه مزمور از مزامیر عهد قدیم و فرهنگ عربی بزرگ وی نیز در سال 1613 از سوی پسرش به‌چاپ رسید (742:7).

در آلمان، نخستین چاپخانه عربی از سوی پتروس (پیتر) کریستن (1575-1640) تأسیس گردید. از سال 1608 تا 1611 م. چند کتاب عربی به‌چاپ رسید که موارد ذیل از آن جمله است :>دستور زبان عربی<[10]  در سه جلد؛ کتاب دوم از قانون ابن سینا؛ رساله یهودای اسخریوطی، بر طبق نسخه خطی پوستل در کتابخانه هایدلبرگ؛ شرح حال نویسندگان انجیل‌های چهارگانه، برطبق نسخه خطی عربی موجود در کتابخانه وین؛ و حواشی انجیل متیû بر اساس ترجمه عربی (742:7).در سده 17 م. تحولاتی در صنعت چاپ ایجاد شد. از جمله در سال 1620 ویلم جانسون بلو[11]با افزودن وزنه تعادل، برای ایجاد فشار، گامی در جهت ماشینی کردن صنعت چاپ برداشت. در 1790 دانشمند و مخترع انگلیسی به نام ویلیام نیکُلسون با به‌کارگیری جوهر و سیلندر، نخستین ماشین چاپ روتاری[12]  را ابداع کرد و پس از او، با استفاده از شیوه پرس، امکان چاپ تا 250 نسخه در ساعت فراهم شد. نخستین بار در 1790 کلیشه‌سازی در جهت بالا بردن تعداد نسخه‌های چاپی و افزایش سرعت چاپ مورد استفاده قرار گرفت. در 1803 فردریک کونیگ[13]  نیروی ماشین بخار را در صنعت چاپ به‌کار برد و، به‌دنبال آن، استفاده از ماشین‌های چرخشی دوّار رواج یافت (:23 ج 14، ص 1054-1055).

در این زمان، چاپخانه‌هایی با استفاده از ماشین‌های جدید گسترش یافت و چاپخانه‌هایی نیز در خاورمیانه ایجاد گردید. نخستین چاپخانه در شرق، در قرن 16 م.، در استانبول تأسیس شد و اولین چاپخانه شرق عربی، در قرن 18 م. در سوریه دایر گردید. (32:13-34). در مصر نیز، در سال 1230 ق./ 1786م.، اولین چاپخانه به‌دستور محمدعلی پاشا به نام مطبعه بولاق* تأسیس شد که یکی از مهم‌ترین، معتبرترین، و قدیمی‌ترین چاپخانه‌های جهان اسلام به‌شمار می‌رفت. در آن چاپخانه، علاوه بر چاپ و انتشار کتاب، نظامنامه، تعلیمات، و اعلامیه‌های قانونی نیز به‌چاپ می‌رسید (607:20).

در 1886-1890، نخستین ماشین چاپ لاینوتایپ[14] اختراع شد و پس از آن در 1896-1897 ماشین مونوتایپ[15] وارد عرصه صنعت چاپ گردید. اختراع ماشین کاغذسازی توسط برادران فوردرینیر[16]  در آغاز سده 19 م.، به پیشرفت صنعت چاپ کمک شایانی کرد (45:2). ظهور چاپ اُفست* در 1905، توسط ایرا روبل[17] ، امکان چاپ انبوه و سریع را به‌وجود آورد (:22 ج 22، ص 604). از نیمه دوم قرن نوزدهم به بعد پیشرفت‌ها و تحولات بسیاری در صنعت چاپ رخ داد، که استفاده از روش حروفچینی به‌وسیله عکاسی، اختراع ماشین منوفتو[18] ، استفاده از دستگاه‌های چاپ زیروگرافی[19]  و چاپ استنسیلی[20]  از آن جمله‌اند. با ظهور رایانه، فعالیت‌های صنعت چاپ دستخوش تحولی دیگر شد. در 1964، رایانه وارد صنعت چاپ گردید و امکانات آن موجب تنوع و تسهیل امر چاپ شد. با پیدایش ماشین‌های تحریر مغناطیسی آی.بی.ام.، ماشین تحریر به واژه‌پرداز مبدل گردید و به‌دنبال آن، نشر رومیزی *شکل گرفت. اساس و بنیان نشر رومیزی بر پایه رایانه‌های شخصی و چاپگر لیزری بنا شده است؛ و همه فعالیت‌های اساسی و عمده از جمله حروفچینی، طراحی، صفحه‌آرایی، تصحیح، و انواع پردازش‌ها که پیش از این در واحدهای جداگانه دور از هم انجام می‌گرفت در یک جا انجام می‌شود. نشر رومیزی تحولی بنیادین در صنعت چاپ ایجاد کرد و امروزه به‌سبب سرعت، دقت، و سهولت جایگزین شیوه‌های دیگر چاپ شده است (:1 92-94).

با توجه به کوشش‌هایی که تاکنون در صنعت چاپ به‌عمل آمده، پنج شیوه اصلی: 1) چاپ برجسته؛ 2) چاپ گود؛ )3 چاپ مسطح؛ 4) چاپ استنسیلی؛ و 5) چاپ از راه عکاسی را می‌توان برشمرد.

چاپ برجسته.

در این روش رنگ یا مرکب از سطوحی که از اطرافش برجسته‌تر است به سطح دیگر منتقل می‌شود، و به این ترتیب، نقش بر سطح مورد نظر انتقال می‌یابد. برجستگی‌های زیر غلتک، رنگ یا مرکب را می‌گیرد و سپس بر صفحه کاغذ منتقل می‌کند. ماشین‌های مولتی گراف[21]  یا لترپرس[22]  به این شیوه عمل می‌کنند (83:1).

چاپ گود.

در این روش، رنگ یا مرکب در قسمت‌های گود یا فرورفته جای می‌گیرد و سپس به صفحه چاپی انتقال می‌یابد. فرورفتگی‌های زیر غلتک رنگ یا مرکب را می‌گیرد و سپس بر صفحه کاغذ انتقال می‌دهد. شیوه‌هایی که در چاپخانه‌ها به هلیوگراوور[23] ، روتوگراوور[24] ، و اینگراوینگ[25] معروف است نمونه‌هایی از این نوع چاپ به‌شمار می‌رود (:1 83-84).

چاپ مسطح.

در این روش، مرکب یا رنگ از وسیله یا رویه‌ای مسطح به رویه مسطح دیگر انتقال می‌یابد. چاپ مسطح شیوه‌ها و دستگاه‌های مختلف دارد. از جمله مهم‌ترین شیوه‌های آن چاپ سنگی*، چاپ افست، و چاپ زیروگرافی است.

در چاپ سنگی ابتدا مطلب را روی کاغذ لعاب‌داده با مرکّب مخصوص می‌نویسند، لوحی سنگی را که کاملاً صیقل خورده و با محلول رقیق اسیدی شسته شده است خشک و گرم می‌کنند، سپس کاغذ نوشته‌شده را خیس کرده روی سنگ برمی‌گردانند و با ابزاری می‌فشارند. از قسمت‌های رطوبت‌گرفته کاغذ، رطوبت به سنگ منتقل می‌شود، اما چون نوشته‌ها بر اثر داشتن چربی، رطوبتی به خود نگرفته‌اند، جای آنها روی سنگ خالی می‌ماند و هنگامی که نورد مرکّب روی سنگ حرکت می‌کند، جای نوشته‌ها که رطوبت نگرفته است مرکب را به‌خود می‌گیرد و قسمت‌هایی دیگر که مرطوب است بر اثر خاصیت تنافر آب و چربی مرکّب جذب نمی‌کند. حال اگر کاغذ را روی سنگ قرار دهند و بفشارند، نقش سنگ یا نوشته‌های مرکّب‌خورده به کاغذ منتقل می‌شود.

در چاپ افست از صفحه فلزی نازکی از جنس آلیاژ روی (زینک) استفاده می‌شود. در این روش نقشی که روی صفحه نازک و انعطاف‌پذیر فلزی ظاهر شده، از طریق چند استوانه که به‌سرعت در حال چرخش است به یکدیگر و سرانجام به کاغذ انتقال می‌یابد. یکی از گردونه‌ها، حامل مرکّب، دیگری حامل آب، و گردونه دیگر که از جنس لاستیک است نقش را از گردونه حامل فلز می‌گیرد و، به‌سرعت و با فشار، به صفحه‌ها یا طومارهای کاغذ منتقل می‌کند. به این ترتیب، عمل چاپ با سرعت و سهولت نسبی انجام می‌گیرد.

در فرایند زیروگرافی، تصویر صفحه از طریق مجموعه‌ای از عدسی‌ها و آیینه‌ها بر استوانه یا گردونه انتقال می‌افتد. این گردونه حامل گرده‌هایی است که بار الکتریکی منفی دارد و گرده‌های مرکّب یا رنگ، به نقاطی از صفحه کاغذ می‌چسبد که بر آنها نور تابیده نشده است. این‌گونه نقاط همان جاهایی است که نقش (حروف یا اشکال) بر آنها ظاهر می‌شود (:1 84-89). ماشین‌های پلانتا[26] ، سلکتا[27] ، آلبرت[28] ، ملخی[29] ، ژوهانسبورگ[30] ، و هایدبرگ[31]  به این شیوه عمل می‌کنند (81:12).