قرآن چگونه و به چه ترتیبی نزول یافت
الف - آیات قرآن مجید بچه ترتیب نازل شد؟
سور و آیات قرآن مجید یکجا نازل نشده است، این مطلب علاوه بر تاریخ قطعی که بنزول تدریجی قرآن مجید در امتداد بیست و سه سال مدت دعوت پیغمبر اکرم (ص( شهادت میدهد از مضامین خود آیات نیز روشن است خدایمتعال میفرماید: «و قرآنا فرقناه لتقرئه علی الناس علی مکث و نزلناه تنزیلا» سوره اسری آیه 106 (ترجمه: و قرآن را - سور و آیات آنرا- از هم جدا کردیم تا آنرا بدرنگ به مردم بخوانی و آنرا با یک نوع تدریج نازل نمودیم .
در قرآن مجید ناسخ و منسوخ هست و آیاتی است که ارتباط تام بقصص و حوادثی دارد که هرگز در یکزمان جمع نمی شوند تا آیات مربوط به آنها یکجا نازل شده در باره آنها بگفتگو پردازد.
و همچنین سور و آیات قرآنی باین ترتیب که در مصحف شریف قرار گرفته نازل نشده اند باین معنی که اول سوره حمد پس از آن سوره های بقره و آل عمران و نساء و مائده و به همین ترتیب نازل شده باشد و همچنین آیات به ترتیب مضبوط.
زیرا در این خصوص نیز علاوه بر شهادت تاریخ قطعی مضامین خود آیات نشان میدهد که برخی از سور و آیات قرآن با مضامینی که مناسب با اوایل زمان بعثت - است مانند سوره علق و نون در اواخر قرآن مجید ثبت شده و سوره ها و آیه های بسیاری که مضامین آنها با پس از هجرت و اواخر عهد رسول اکرم (ص) سازگار است مانند سوره های بقره و آل عمران و نساء و انفال و توبه در اوایل قرآن گذاشته شده است.
و بدیهی است که به موجب این مضمونهای مختلف سور و آیات قرآنی از جهت نزول ارتباط کامل با حوادث و وقایع و نیازمندیهای گوناگون دارد که در خلال مدت دعوت پیغمبر اکرم (ص) تحقق یافته و بوقوع پیوسته است.
مثلا سور و آیاتی که تنها مشتمل بدعوت مشرکین و مبارزه با بت پرستی است با روزگار پیش از هجرت که پیغمبر (ص) در مکه و گرفتار دعوت بت پرستان بود مناسب است و آیات قتال و آیات احکام که بدنبال حوادث و نیازمندیهایی که پس از هجرت و انعقاد جامعه اسلامی در شهر یثرب (مدینه) و پیشرفت روز افزون اسلام پیدا شده نازل گردیده است.
ب - در تعقیب بحث گذشته
بنا بر آنچه گذشت سور و آیات قرآنی بحسب اختلافاتی که در محل نزول و زمان نزول و اسباب و شرائطی که زمینه نزول را فراهم آورده انقساماتی پیدا میکنند.
1- برخی از سور و آیات مکی هستند و برخی از آنها مدتی و معمولا آنچه از قرآن قبل از هجرت پیغمبر اکرم (ص) نازل شده مکی شمرده می شود و بیشتر سور های قرآنی و بویژه سورهای کوچک ازین قبیل است و آنچه بعد از هجرت نازل شده مدنی خوانده میشود اگرچه در خارج مدینه و حتی در مکه نازل شده باشد.
2- برخی از سور و آیات در سفر و برخی در حضر نازل شده اند. و همچنین سور و آیات منقسم می شوند به آنچه در شب یا در روز نازل شده و همچنین به آنچه در صلح یا در جنگ نازل شده و به آنچه در زمین یا در آسمان نازل شده و به آنچه در خلوت یا در میان مردم نازل شده است و ما در فائده شناختن این انقسامات در فصل اسباب نزول بحث خواهیم کرد.
3- برخی از دو سوره ها مکررا نازل شده چنانکه گفته میشود که سوره حمد دو مرتبه نازل شده یکمرتبه در مکه و یک مرتبه در مدینه و همچنین برخی از آیات مکررا نازل شده چنانکه آیه «ان فی ذلک لایه و ما کان اکثرهم مومنین - و ان ربک لهو العزیز الرحیم» در سوره شعرا هشت فقره تکرار یافته و گاهی یک آیه در بیشتر از یک سوره چنانکه آیه «و یقولون متی هذا الوعد ان کنتم صادقین» در شش سوره مختلف واقع شده.
و همچنین گاهی جمله ای معین درجائی آیه کامل و درجای دیگر جزء آیه است چنانکه جمله «الله لا اله الا هو الحی القیوم » در اول سوره آل عمران آیه کامل و در سوره بقره جزء آیه الکرسی است و غالب سور و آیات یکمرتبه نازل گردیده و از یک محل تعدی نمی کند.
و در هر حال اینگونه اختلاف در میان آیات قرآنی معلول اقتضائات مختلف مقام بیان می باشد که در جائی تکرار یک جمله را ایجاب می کند و آنرا تکیه گاه کلام قرار مید هد و گاهی نه.
و نظیر این اختلاف اختلاف دیگری است که از جهت درازی و کوتاهی در میان سور و آیات قرآنی هست مانند سوره کوثر که کوتاهترین سوره قرآنی و سورهبقره که بلندترین سورهها می باشد و مانند آیه «مدهامتان» که کوچکترین آیه قرآنی و یک کلمه است و آیه دین که 282 سوره بقره و بلندترین آیه قرآن و به بیشتر از سی جمله مشتمل است.
همه این اختلافات باقتضای مقام بیان سات چنانکه گاهی در میان دو آیه متصل به هم اتفاق میافتد مانند دو آیه کریمه بیستم و بیست و یکم سوره مدثر که اولی یک جمله و دویمی بیشتر از پانزده جمله است.
و نظیر این اختلاف اختلافی است که آیات سوره های قرآن از جهت ایجاز و اطناب بیان دارند چنانکه با مقایسه امثال سوره فجر و سوره لیل بامثال سوره بقره و مائده روشن است و اغلب سوره های مکی با اسلوب ایجاز و اغلب سوره های مدنی باسیاق اطناب نازل شده اند.
و ازین باب است آنچه گفته شده که اولین آیاتی که پیغمبر اکرم (ص) نازل شده سوره علق یا پنج آیه از اول سوره علق می باشد و آخرین آیه ای که نازل گردیده آیه کریمه« واتقوا یوما ترجعون فیه الی الله ثم توفی کل نفس ما کسبت و هم لا یظلمون » سوره بقره آیه 281 است.
ترتیب نزول آیات قرآن بر اساس مدل ریاضی مهندس مهدی بازرگان
منابع موجود قدیم در مورد ترتیب نزول مانند:ابراهیم بن عمر بقاعی , محمدبن نعمان , عبدالله بن عباس و امام جعفرصادق و تحقیقات مستشرقین معاصر مانند:بلاشر, بل, شول, نولدکه,گریمی با هم اختلافاتی دارند ولی بعضا سورهها را به صورت یک پارچه شماره گذاری کرده‌اند.از طرفی بررسی شواهد تاریخی وشأن نزول آیات نشان میدهد که بسیاری از سورهها مثل سوره بقره به صورت قطعات جداگانه و در سال‌های مختلف نازل شده‌اند.