تحقیق مقاله صرفه جویی در اسلام

چکیده

مد گرایی ، تجمل گرایی وروند رو به رشد مصرف گرایی در جوامع مختلف در حالی  به یکی از چالش های جدی عصر حاضر تبدیل شده که حمایت وتبلیغات گسترده وهمه  جانبه غول های تولیدکننده کالاهای مختلف از جمله لوازم الکتریکی ودیجیتالی ، پوشاک وجواهرات وحتی مواد غذایی که از این پدیده سود سرشاری کسب می کنند طرفداران مد وتجملات را هرروز بیشتر از قبل به سوی خود جذب می کنند تا آنجا که در برخی خانواده ها خرید کردن دیگر براساس نیاز وتقاضای کالا نیست وتبدیل به نوعی شخصیت وپرستیژ اجتماعی ووسیله ای برای برتری جویی وکسب شهرت شده ومصرف صحیح ومتناسب خساست وعقب افتادگی نام گرفته است.

تجمل گرایی  پدیده ای جهانی است که حتی برخی جوامع مذهبی دنیا را نیز تحت الشعاع آثار وتبعات دنیوی ومادی خود قرار داده است. توجه به زرق وبرق دنیا ، بی خبری وبی توجهی نسبت به وضعیت محرومان واقشار بی بضاعت ، افزایش شکاف طبقاتی وایجاد یاس وناامیدی در جامعه از جمله اولین آثار این جریان هستند که همواره ادیان مختلف ، پیروانشان را از آلوده شدن به آن برحذر داشته اند.

در دین مبین اسلام نیز توصیه های بسیاری در باره ساده زیستی وجلوگیری از اسراف وجود دارد .خداوند در آیاتی همچون آیه 141 سوره انعام از مردم می خواهد که از اسراف وتبذیر دوری ورزیده وافراد هزینه های خویش را در چارچوب اعتدالی قرار دهند.

در حقیقت از نظر اسلام وقرآن ، اعتدال در مصرف ، میانه روی و صرفه جویی به معنای مصرف درست ومتناسب ذکرشده که مومنان برای دستیابی به کمال شخصی وجمعی امت اسلامی باید آن را در نظام اقتصادی خویش مد نظر قرار دهند.

مقدمه

درو دیوار های شهر را که می نگرید تبلیغات همه رنگ از سروکولش می بارد اگر تا دیروز قیافه و ترکیب شهر به شیوه ای بود که شما را به آرامش فرامی خواند و تمامی خیابان ها و ساختمان هایش ترکیبی یکنواخت ، متعادل و زیبا داشت ، امروز امادرودیوار های شهر را  تبلیغات فراگرفته و زیبایی خیابان ها و خانه ها در پشت پرده پلاکارت های تبلیغاتی کاملا محو شده است.

تبلیغات رنگارنگی که هر کدام با شیوه جدید شما را بدنیایی از مصرف زدگی و تجمل گرایی دعوت می کند حتی برخی از شرکت های تولیدی گوی سبقت را از رقبای خود ربوده اند و با اعلام اینکه «خرید یک کالا متضمن خرید رایگان کالاهای دیگر خواهد بود» هیاهو و جال و جنجال به راه انداختند و هر روز به شگردهای تازه ای برای جلب مشتری پناه می برند.

سیل خروشان تبلیغات کالاهای مصرفی در سال های اخیر در کلان شهر های کشورمان دامنه وسیعی را به خود اختصاص داده و حتی اتوبوس های عمومی ، پل های عابر پیاده، زیر گذر ها و ... نیز از این سیل خروشان در امان نمانده اند .

تبلیغات تلویزیونی ، رادیویی، مطبوعات، نقاشی دیوارهای کوتاه و بلند، پلاکارد در اندازه های مختلف، بروشور، کارت و ... از جمله ابزارهای مهم تبلیغات هستند، تبلیغاتی که این روزها فرم و قیافه ی شهر ها را باب میل خود طراحی می کنند و در آشفته بازاری رقابتی برای جلب مشتری به هر حیله و نیرنگی پناه می برند. اما سوال اساسی اینجاست که چرا تمامی تبلیغاتی که وجود دارد به نوعی مردم رابه سمت دنیای مصرف زدگی تشویق و هدایت می کند و از آنها می خواهد تا به مصرف فلان کالای وارداتی یا تولیدی داخل بپردازند و به راستی حرکت به سمت مصرف زدگی و رواج دامنه تجمل گرایی در جامعه رو به رشد کنونی چه زیان هایی را متوجه کشورمان خواهد کرد و تبعات این مسئله در دراز مدت چه خواهد بود(نظافتی 1386)

تغییر الگوهای مصرف در ایران باستان

پیشینه الگوی مصرف کنونی (بیرونی) به آغاز حکومت قاجاریان، شکست های ایران از روسیه و انگلیس که منجر به از دست رفتن سرزمین های شمالی ایران ، بخش هایی از خراسان بزرگ و بلوچستان گردید و تحمیل قرار دادهای گلستان و ترکمن چای و پاریس که جداسازی های مزبور را رسمیت بخشید و روابط بازرگانی ویژه ای را با روس ها و انگلیسی ها و دگر ملل اروپایی پدیدار شد برمی گردد.

به موجب قرارداد ترکمن چای کالاهای تولیدی روسیه به دلیل پرداخت حقوق گمرکی کمتر ، ارزانتراز کالاهای تولید داخلی به دست مصرف کننده ایرانی می رسید. ضمن اینکه امنیت بازرگانان روسی و کالاهای آنان به وسیله دولت ایران تضمین شد و این در شرایط موجود ناامنی برای بازرگانان ایرانی و کالاهای آنان در شرایطی تولید ماشینی کالاهای خارجی و تولید دستی آن در داخل شرایط مناسبی را برای بازرگانان خارجی فراهم کرد و اینان نخستین انتقال دهندگان الگوی مصرف خارجی به داخل بودند بازرگانان خارجی که در دوره صفویه کالاهای محدود برای فروش در داخل داشتند و بیشتر مایل به دراختیار گرفتن صادرات ایران بودند در دوره قاجاریه با استفاده از قراردادهای مزبور و ناتوانی سیاسی و نظامی کشور و همراهی شاهان پس از شکست های یادشده با سفارت خانه های روس و انگلیس برای حفظ پادشاهی خویش به بازار یابی کالاهای خود که اکثرا مشابه کالاهای داخل بود دست زدند و تولید کنندگان داخل را به ورشکستگی کشاندند.

البته تلاش های اولیه بازرگانان خارجی چندان موفق نبود زیرا ایرانیان در آن هنگام به دنبال فرهنگ قبلی خود مصرف کالاهای خارجی را ننگ می دانستند . در مراحل بعد این حساسیت ها کاهش یافت . ابتدا از مقاومت در برابر مصرف کاسته شد و سپس در مراحل بعد مصرف این کالاها منزلت تلقی شد.(هم اندیشی 1387)

در گام بعد شکل گیری الگوی مصرف که دنباله دوره استعمار نو و آغاز خود استعاماری است پس از کودتای 28 مرداد 32 انجام گرفت. در این دوره صادرات نفت خام گسترش شدیدی یافت و سیاست توسعه به روش مشابه غربی شدن بطور سطحی مورد توجه قرار گرفت. تحصیل کردگان اهل فن و تکنو کرات های تحصیل کرده در خارج نقش مهمی در اجرای اصلاحات فرمایشی غرب ایفا کردند. در این مرحله (خود استعماری ) توسعه مصرف به جای توسعه تولید و مصرف فن شناسی به جای تولید فن شناسی در کشور آگاهانه یا ناآگاهانه اعمال می شد. (رزاقی)

 به تدریج با رشد آموزش و پرورش عمدتا به شکل غربی و بی انطباق با فرهنگ و امکانات مادی و معنوی داخل، دانش آموختگان داخلی بسیاری تحت تاویر آموزش و فرهنگ وارداتی پرورش یافتند با ایجاد شهرهای بزرگ و پدیدار شدن محله های اعیان نشین و شمال شهر الگوی مصرف بی رابطه با تولید داخلی نیرومند شد. کار از مصرف کالاهای وارداتی و شبه وارداتی آغاز و به مصرف رفتار های غربی ، ارزش ها، جهان بینی، زیبا شناسی و حتی آداب و رسوم غربی کشیده شد. با افزایش وسایل ارتباط جمعی و حمل و نقل مجراهای زیادی پدیدار شدند که ظرف مدت کوتاهی انواع مدها و کالاهای تولید شده غرب را در سراسر کشور رواج داده و الگوی مصرف داخلی را تحت تاویر قرار می دادند.

 در فاصله سالهای 1352 و 56 عامل فرهنگی مخالف با رواج الگوی مصرف برونزا تبدیل به عامل فرهنگی موافق می شود. و افکار عمومی داخل هدف توسعه را گسترش مصرف کالاها و خدمات مزبور تلقی می کند. (هم اندیشی 1387)

ظهور مصرف گرایی نوین و پیدایش فرهنگ خاص آن

مصرف گرایی نوین در اثر گسترش سرمایه داری در اروپا بوجود آمد. یک دیدگاه در مورد توسعه سرمایه داری در اروپا بر اساس نوشته های جامعه شناس بزرگ ماکس وبر بر این باور است که در اروپا در اثر اشاعه تفکرات لوتر و کالوین مبنی بر سخت کارکردن، صرفه جویی، سرمایه گذاری و ایجاد موسسه های اقتصادی بود که روحیه سرمایه گذاری بوجود آمد و به تدریج به یک نظام اجتماعی تبدیل شد. از لحاظ نظری در اینجا یک تضاد بین تبیین پیدایش سرمایه داری و توسعه مصرف گرایی بوجود می آید اما واقعیت امر این است که سرمایه داری از همان ابتدای پیدایش دارای یک هدف اصلی به نام (سودسازی) بوده  است. برای چنین هدفی تولید بیشتر، فروش بیشتر، سرمایه گذاری بیشتر و مجددا تولید بیشتر مد نظر است به عبارت دیگر در یک چرخه هدف فروش کالاهای بیشتر و در نتیجه سود بیشتر است.

آنها ابتدا فکر می کردند که طبقات بالا و اشراف خریداران اصلی کالاهای سرمایه داری باید باشند اما به تدریج متوجه شدند که سرمایه داری با تولید انبوه نیاز به مصرف کنندگان انبوه دارد از آنجا که طبقات بالا از کمیت کافی برخوردار نبودند پس بنابراین نیاز به مصرف کنندگان انبوه به زودی نمایان شد.

در تولید های اولیه نخست رفع نیاز های بیولوژیک را مد نظر داشتند. اما از آنجا که نیاز های بیولوژیک انسان محدود است لذا باید نیاز های غیر بیولوزیک در جوامع برای مصرف کالاها بوجود آید. نیاز غیر بیولوژیک هم در جایی محدود می شد اما تولید کنندگان می بایستی خصلت تولید انبوه خود را به عنوان یکی از اهداف از دست نمی دادند به همین منظور بود که در جوامع سرمایه داری نیاز های کاذب بوجود آمد تا کالاهای انبوه سریعا مصرف شود. مصرف انبوه بر پایه کالاهای بی دوام امکان پذیر بود.

در غرب گسترش زندگی شهری و شهر نشینی با جنبه های روانی و اجتماعی خاص خود زمینه را برای مصرف گرایی به عنوان سبکب خاص از زندگی بوجود آمد. نخست در ابتدای قرن بیستم این سبک خاص با الگوهای فرهنگی جدید در میان افراد طبقه بالا و متوسط شهری رواج پیدا کرد. در شهر ها فروشگاه های بزرگ تاسیس شدند و فرهنگ مصرف گرایی را القا کردند. در این فرهنگ ویژه یک شعا اصلی رواج پیدا کرد و آن اینکه تا می توانی بخر و هر چه بیشتر مصرف کن . بر پایه همین شعا بود که رقابت در خرید و مصرف به عنصر اصلی این فذهنگ تبدیل شد . افراد در خرید بیشتر و مصرف بیشتر از یکدیگر سبقت می گرفتند و تقریبا مصرف گرایی به نوعی وجهه اجتماعی تبدیل گردید. (لهسائی زاده ،1377)

الگوهای مصرف گرایی نوین

توسعه انواع فروشگاه های بزرگ (مواد غذایی، اسباب منزل، پوشاک، وسایل الکتریکی و ... ) در زیر یک سقف مردم را به مصرف گرایی انبوه عادت داد. افراد در محیطی قرار می گرفتند که کالاهای متنوع را در یک جا جلوی چشمان خود می دیدند . هم زمان مدگرایی بوجود آمد که بر اساس آن کالاها برای دوره های معینی (یا محدودی) تبلیغ و استفاده می شدند. مردم به این سمت هدایت می شدند که کالاها را در زمان محدودی استفاده کنند.

مصرف گرایی می بایستی سهل و آسان گردد. پس ابزار مصرف گرایی باید مهیا می شد. در این جوامع وسایل ارتباط جمعی به مهمترین ابزار مد گرایی و تبلیغ برای کالاها تبدیل شد . دو نوع ابزار مصرف گرایی در جوامع رواج پیدا کرد: نخست حراج های پی در پی کالاها و دیگری اشاعه کارت های اعتباری. در کشور های توسعه یافته ، در طول یک سال به بهانه های متعدد، حراج کالاها وجو دارد. در حراج کالاها از یک روان شناسی استفاده می شودو آن ایجاد احساس نیاز کاذب است. مشتری جنسی را که در حراج می بیند فکر می کند که نیاز دارد، در حالیکه اگر نیاز نبود چنین احساسی به او دست نمی داد. از سوی دیگر فرد در بازار باید احساس کند که همه وقت ، پول برای خرید دارد .

 در اینجا مسئله از طریق مکانیزم کارت های اعتباری حل می شود. به عبارت دیگر هرگاه احساس نیاز کردی حتی اگر پول نقد هم نداشته باشی ، با داشتن کارت اعتباری، در واقع پول به همراه خود داری. بنابراین نیاز هست( اما از نوع کاذب) توانایی خرید هم هست( به شکل مصنوعی).

در جوامع توسعه یافته، همه کالاهای خریداری شده مصرف نمی شوندزیرا نیاز واقعی نبوده اند. در نتیجه سه راه برای کالاها باقی می ماند: نخست فروش مجدد آنها با قیمت بسیار ارزان، دوم به دور ریختن آنها، و سوم بخشیدن آنها با افراد یا موسسه های خیریه. افراد نمی توانند این گونه کالاها را نزد خود نگه دارند زیرا تحرک جغرافیایی افراد بسیار بالاست. بنابراین مجددا خرید و در چرخه باطل در غلطیدن است.(لهسائی زاده ، 1377)

مصرف گرایی در بین اقشار مختلف

معمولا جمعه شناسان افراد را در جامعه بر پایه سه معیار ثروت، قدرت و وجهه(پرستیژ) به سه طبقه بالا ، متوسط و پایین تقسیم می کنند. این سه معیار الگوهای متفاوتی از مصرف گرایی را برای سه طبقه به بار می آورند. هر سه طبقه مصرف گرایی بی رویه دارند اما به شکل های متفاوت. افراد طبقه بالا با داشتن ثروت ، از طریق مصرف کالاهای لوکس به دنبال پرستیژ بالا هستند. اینان خدماتی را که فکر می کنند قدرت و وجهه اجتماعی برایشان به ارمغان می آورند را هم به مقدار زیادی مصرف می کنند.

طبقات اجتماعی بالا با پرستیژ و قدرت بالا ، سعی می کنند با مصرف گرایی مفرط خود را هم طراز ثروتمندان نشان دهند. مصرف گرایی مفرط در واقع یک وسیله خود نشان دادن می شود و اعضای یک طبقه در مصرف گرایی مفرط با یکدیگر رقابت شدید دارند. این رقابت از نوع رقابت های کاذب است.

اعضای طبقه متوسط همیشه سعی می کنند خود را از طبقات بالا عقب تر نبینند اینان با درآمد کمتر به رقابت با طبقه بالا می پردازند. بازار برای تشفی کردن آنها ، اجناس ظاهرا لوکس، ارزان به وفور در اختیار آنها قرار می دهد. پس از خریدن چنین کالاهایی است که از لحاظ روانی یک رضایت مندی کاذب به آنها دست می دهد. اعضای این طبقه اجتماعی به لحاظ کمی بیشترین مصرف را در جامعه دارند. همچنین بازار به خرید آنها وابسته است زیرا تعداد افراد این طبقه در جوامع بیش از اعضای طبقات دیگر است و لذا حجم خرید بالایی دارند.