چکیده
از جمله مهمترین اهداف این مقاله نشان دادن اهمیت مرتع در اقتصاد کشور و بهبود ظرفیت مراتع با شیوه‌های علمی است. تعادل بین تعداد دام و ظرفیت مراتع از جمله موارد با اهمیت تلقی می‌گردد.
در ایران به دلیل چرای بی‌رویه، قطع گیاهان مرتعی، به زیر کشت بردن مراتع، همواره از کیفیت و کمیت مراتع کاسته شده است.
معیارهای طبقهبندی مرتع از اهمیت زیادی برخوردار است: 1) ترکیب گونه‌های جامعه گیاهی 2) توان باروری گیاهان 3) کمیت بقایای گیاهی 4) شرایط خاک 5) تعداد جانورانی که در هر هکتار مرتع می‌توانند وجود داشته باشند.
در این مطالعه، بررسی گیاهان خوشخوراک، غیر خوشخوراک، مهاجم و سمی ضروری به نظر می‌رسد.
با شیوه‌های علمی می‌توان بدون اینکه صدمه‌ای از نقطه نظر ذخیره سوخت و سازی به بوته‌ها وارد نمود، دام را تعلیف کرد.
در مراتع فقیر بر اثر چرای بی‌رویه و خشکسالی، حمله آفات گیاهی و جانوران آفت مشاهده می‌شود. این در حالی است که جانوران طبیعی با جانوران اهلی نیز رقابت می‌کنند.
مهمترین راهبرد در مدیریت مرتع، در درجه اول جلوگیری از تخریب آن است. طرح‌های احیای مراتع، سیستم چرای تأخیری، کاهش دام‌های اهلی، بذرپاشی مصنوعی، مبارزه با علف‌های هرز و گیاهان مهاجم از اهمیت زیادی برخوردار است.
بیابان زدایی نیز از جمله اقدامات اساسی است که در مدیریت مرتع نقش بسزایی ایفا می‌کند. در این مقاله چند مدل نیز مورد استفاده قرار گرفته است.
در این مقاله به بررسی ویژگیهای طبیعی حوض سلطان قم (بویژه 9 پوشش گیاهی شورپسند) پرداخته شد.
واژه‌های کلیدی: ظرفیت مرتع، گیاهان خوشخوراک، بیابانزایی، حوض سلطان.
مقدمه
در کشور پهناور ایران با وسعت 165 میلیون هکتار، تنها حدود 12% از اراضی در حال حاضر برای کشاورزی (دیم و آبی) مورد استفاده قرار می‌گیرد. ولی مراتع طبیعی ایران بیش از 60% خاک کشورمان را در بر گرفته است. بنابراین، اهمیت مراتع قابل توجه است و پرداختن به مقوله مدیریت مرتع ضروری به نظر می‌رسد.
توان تولیدی مراتع و نیز برقراری تعادل بین تعداد دام و ظرفیت مراتع از جمله موارد مهم به‌شمار می‌رود.
به طور کلی از مراتع منافع قابل توجهی حاصل می‌شود که به قرار زیر برخی از موارد عمده را مطرح می‌نماید:
1. حفاظت محیط زیست 2. حفاظت ازتنوع زیستی
3. حیات وحش 4. تولید آب و آبزیان 5. تولید محصولات دامی
6. تولید گیاهان صنعتی7. تولید گیاهان دارویی 8. تلطیف هوا
9. ایجاد مناطق‌گردشگری 10. ایجاد میکروکلیای مناسب.
11. جلوگیری از فرسایش و بیابان‌زدایی 12. تولید کربن
13. آبخیزداری و تغذیه بسترها و آبهای زیرزمینی
در ایران شالوده نظام شبانی در حال اضمحلال است و به دلیل چرای بی‌رویه، قطع رستنی‌ها و به‌زیر کشت بردن مراتع، تخریب بیشتر از احیاء صورت می‌گیرد. این در حالی است که در برخی کشورهای جهان از جمله ایالات متحده پرورش دهندگان دام و کوچ نشینان برای بردن دام به مرتع باید عوارضی را پرداخت کنند.
واگذاری مراتع به دامداران نیز بهتر است با احتیاط صورت گیرد و با توجه به نظارت که سازمان جنگل‌ها و مراتع مبنی بر کیفیت و کمیت مراتع، بر طبق قرارداد اراضی واگذار شده به پرورش دهندگان دام در صورت سیرقهقرایی بهتر است از آنها باز پس گرفته شود...(مصداقی، 1377).
مواد و روش‌ها
از روشهای کتابخانه‌ای و مطالعاتی تحقیقات انجام یافته پیرامون موضوع مرتع و مدیریت آن و بررسی‌های آماری، نقش کلیدی مراتع مناطق خشک و نیز از روش های میدانی تحقیقات ناحیه ای و تجربی استفاده شده است.
معیارها و روش طبقهبندی کامل مراتع بر اساس فصل، چرا و نوع گیاه و نیز روش روابط بین پدیده‌های مربوط به دام و مرتع و اثرات مفید حفاظت خاک و گیاه در ایران مورد توجه قرار گرفته است: ارائه روش‌ها برای تعلیف دام بدون وارد شدن صدمه به گیاهان. ارائه برخی گیاهان خوشخوراک، غیر خوشخوراک و گیاهان مهاجم و نیز شیوه‌های علمی سیستم قرق های تأخیری و نیز بهبود وضع مراتع از جمله با بیابان زدایی روش های پژوهش این مقاله را تکمیل کرده است.
انواع مرتع
مراتع از نظر نوع پوشش گیاهی و قرار داشتن در نقاط مختلف جغرافیایی (از نظر ارتفاع و پستی و بلندی) و از لحاظ شرایط اکولوژیکی به انواع مختلف تقسیم می گردند:
1 – مراتع مصنوعی
2 – مراتع طبیعی
انواع مراتع طبیعی بر اساس فصل استفاده از آنها
مراتع قشلاقی یا زمستانی: با ارتفاع 0 تا 700 متر از سطح دریا،
مراتع میان بند: با ارتفاع 600 تا 1500 متر از سطح دریا،
مراتع ییلاقی یا مراتع سردسیری: با ارتفاع بیش از 1500 متر از سطح دریا.
انواع مراتع بر اساس عوارض طبیعی یا شکل زمینی
1 – مراتع کوهستانی
2 – مراتع دشتی
انواع مراتع بر اساس چرای دام
1 – مراتع اسبی
2 – مراتع گاوی
3 – مراتع گوسفندی
4 – مراتع بزی
5 – مراتع گاومیش
6 – مراتع شتری
انواع مراتع بر اساس نوع گیاه
1 – مراتع مشجر
2 – مراتع غیر مشجر (عزیزی ، 1380)
Arid regions pastures of Iran
In emphasis on Hoze Soltan vegetation
Khaledi Shahriar*
Abstract
The primary objective of this paper is the importance of the pasture in Iran and amelioration of its capacity appling scientific methods.
The study of the decreasers, increasers and invaders is essential.
The optimized strategy in pasture management is its safe guarding. Reaserches in pasture rehabilitation, diferred grazing system, decreasing of domestic animals, artificial seeding and combating invaders are notable.
The natural aspects of Hoze Soltan pasture (specially 9 sorts of halophytes) are important subject of this study.
Key words: Pasture capacity, decreasers, desertification, Hoze Soltan.