بدون شک یکی از مهمترین مسائل زیست محیطی در ایران و بخصوص شهرهای بزرگ مشکل آلودگی هوا است. در سالهای اخیر این پدیده خطرناک به جایی رسید که توجه همگان را به خود جلب کرد. اما ببینیم که آلودگی هوا چیست و تعریف آن به چه صورت است؟ بسیار در اخبار، روزنامه ها و گزارشهای مختلف می شنویم که فلان گاز از حد مجاز در هوا افزایش یافته و یا بهمان ماده در هوا زیادتر از مقداری است که باید باشد. در این مطلب ابتدا سعی می شود گازها و یا موادی که در هوا وجود دارند معرفی شوند و سپس توضیح داده شود که چه عواملی در میزان آلودگی هوا بیشترین نقش را ایفا می کنند.
به زبان ساده آلودگی هوا آن چیزی است که انسان نمی خواهد در هوای تنفسی اش وجود داشته باشد. چرا؟ زیرا برای سلامتی او مضر است. این موادی که ما نمی خواهیم در هوا باشد، به دو صورت ممکن است بوجود بیایند. یکی بصورت طبیعی است، یعنی مادر طبیعت در فعل و انفعالات طبیعی خود بوجود می آورد و دیگری از نوعی است که توسط انسان و بصورت مصنوعی تولید می شود. مورد اول در مقایسه با مورد دوم بسیار محدود است و اساسا قابل مقایسه نیست. آتشفشان ها نمونه آلودگی طبیعی هستند که بر اثر انفجار آنها بسیاری از گازها و موادی که برای سلامتی انسان مضر است به هوا راه می یابند. گازها و خاکستر ناشی از آتشفشان یکی از نمونه های آلودگی توسط مادر طبیعت است که در فعل و انفعالات درونی زمین در یک نقطه به هوای بیرون راه می یابد. طوفانهای شن و کوههایی که از آنها مداوما دود و بخار بلند می شوند، نمونه های دیگری از آلاینده های طبیعی هستند. ( آلاینده یعنی آلوده کننده )
و اما به آلودگی های ساخته و پرداخته انسان می رسیم. قبل از اینکه به موارد مختلف آلودگی مصنوعی و غیر طبیعی بپردازیم بهتر است که بدانیم چه گازهایی در هوا بصورت طبیعی وجود دارند. بطور کلی 5 نو گاز متفاوت در هوای تنفسی وجود دارد. اگر هوای تنفسی را به 100 قسمت تقسیم کنیم، 78 قسمت آن گاز نیتروژن است که با علامت2N شناخته می شود. دومین گاز اکسیژن معروف خودمان است که با علامت2O در همه جا از آن یاد می شود. مقدار اکسیژن 21 قسمت از 100 قسمت فرضی است. بنابراین می بینیم که مجموع نیتروژن و اکسیژن با هم تقریبا 99 درصد هوای تنفسی را تشکیل می دهند. اما از بس که ما اسم گاز کربنیک یا دی اکسید کربن که با علامت2CO معرفی می شود را شنیده ایم، فکر می کنیم این گاز باید بیشترین مقدار هوای ما را تشکیل دهد بخصوص در تهران! اما اینطور نیست. مقدار دی اکسید کربن( به قول ما ایرانی ها گاز کربنیک) تنها سه صدم هوا است(03/0). مجموعه گازهای دیگر که بسیاری از آنها نادرند، بیشتر از یک درصد (01/0) هم از مجموعه هوای تنفسی را تشکیل نمی دهند.
گاه برای آنکه بفهمیم هوای تنفسی مان آلوده است، لازم نیست که دانشمند باشیم و یا وسایل خاصی را در اخییار داشته باشیم. مردمی که در تهران و یا شهرهای بزدگ دیگر زندگی می کنند، می توانند برخی اوقات آلودگی هوا را به خوبی تشخیص دهند. یکی از راههای تشخیص معمولی آلودگی هوا بدون وسایل مخصوص، محدودیت دید است. اگر در روزهای کاری در تهران که هوا آلوده است به ارتفاعات شمال شهر برویم به خوبی مشخص است که دود و غبار مثل یک چادر بر روی شهر افتاده است. گاهی بوی غیر معمول به ما می گوید که داریم چیزی را استنشاق می کنیم که نباید بکنیم. سوزش گلو و مشلات تنفسی علائم دیگری است که زنگها خطر را برایمان بصدا در می آورند. بسیار اوقات ما آلودگی هوا را می توانیم ببینیم و حس کنیم. اینها بخشهایی از الودگی هستند که بدود چشم مسلح هم دیده می شوند. ذرات معلق، دود، غبار و مواد شبیه خاکستر از این قبیل آلودگی ها هستند.
و اما از مهمترین آلودگی هایی که در هوا به چشم نمی آیند و بسیار خطرناک هم همستند، منو اکسید کربن یاCO است. می توان بجرات گفت که منو اکسید کربن 50 درصد آلودگی هایی را تشکیل می دهد که با چشم نمی شود دید. ( توجه داشته باشیم که منو اکسید کربن با دی اکسید کربن قرق دارد ) این جناب منواکسید کربن دارای مضرات بسیار زیادی است که بدون وارد شدن در جزئیات برخی از آنها را بر می شماریم. این گاز خطرناک به همراه اکسیژین به درون سلولهای خون می رود و صدمات بسیاری را در آنجا ایجاد می کند. همچنین این گاز بر روی بینایی تاثیر مخرب دارد. منواکسید کربن می تواند بر روی مغز تاثیر گذاشته و حتی ادراک و قضاوت معمول انسان را دچار نقص کند. تحقیقات تشان داده است افرادی که بیش از حد در معرض این گاز قرار داشته اند از حالت عادی خارج می شوند و بصورت موقتی دچار رویا و خیالهای غیر واقعی می گردند. دانشمندان بسیاری از نزاعهای شخصی بین افراد در خیابان را ناشی از تنفس بیش از حد این گاز می دانند ( البته علاوه بر موضوع دعوا). وسائل نقلیه عمومی مهمترین عامل تولید این گاز هستند. از دیگر گاز های آلاینده می توان از اکسید سولفور، 16 درصد و اکسید نیتروژن، 14 درصد نام برد. بیشترین عامل تولید این دو گاز احتراقهای سوختی است. در لحظه شعله ور شدن سوخت این دو گاز پدید می آیند. اکسید سولفور بخصوص در تاسیسات تولید برق و کارخانجاتی که ذغال سنگ می سوزانند پدید می آید. در نزدیگی ترمینال ها، جایی که اتوبوسها درجا مشغول کار هستند، نیز میزان این گاز بسیار است. ذرات معلق 5 درصد کل آلاینده ها را تشکیل می دهد که افزایش بیش از حد آن درهوا عدم کارکرد درست سیستم تنفسی و عروق و همچنین بیماریهای قلبی موثر است. همچنین آلودگی هوا در مجموع، اندامهای مویی شکل در درون مجرای تنفسی را از بین می برد. این اندامهای مویی شکل که به سیلیا معروف هستند کارشان جلوگیری از ورود مواد زائد به درون ششها است. حرکت رو به بالای این اندامها باعث می شود که مواد آلوده به صورت خلط از مجرای تنفسی و دهان به بیرون منتقل شود. آلودگی هوا دشمن این اندامها است و به این ترتیت وسیله دفاعی ریه ها را از بین می برد. هیدروکربنها نیز بخشی دیگر از آلودگی هوا را تشکیل می دهند. البته اینها بخشی از آسیبهایی است که انسان در اثر تنفس هوای آلوده می بیند. لازم به تاکید است که تاثیر هوای آلوده به این مواد بر روی انسانها متفاوت است. مثلا کودکان و سالمندان بیشتر از سایر افراد در معرض خطر تنفس هوای آلوده قرار دارند.
هر کدام از گازها و مواد خطرناک در هوای آلوده علاوه بر تاثیر مستقیم بر جسم انسان، ضررهای غیر مستقیمی نیز بر محیط زیست انسانی وارد می آورند. به عنوان مثال اکسید نیتروژون عامل بوجود آمدن بارانهای اسیدی می شوند که خود بحث جداگانه ای را می طلبد.
پدیده وارونگی
در شهرهایی مانند تهران که یک طرف آن به دلیل وجود کوه بسته است گاه اتفاق می افتد که وارونگی هوا روی دهد. وارونگی هوا همانطور که از نام آن پیداست بطور ساده جابجا شدن هوای گرم و سرد در یک منطقه است. این پدیده معمولا در زمستان و در روزهایی که جابجایی هوا در اثر وزش باد مقدور نیست، بوجود می آید. در تئوری همیشه خوانده ایم که هوای گرم بالا می رود و هوای سرد در پایین قرار می گیرد. همین نکته عاملی که تا حدی آلودگی هوا در شب که تعداد وسایل آلوده کننده زیاد نیستند،کمتر شود. گاه در فصل زمستان پیش می آید که یک لایه از هوای آلوده روی فضای شهر می ایستد و بالاتر نمی رود. در این صورت این لایه هوای آلوده که گرم است زیر هوای سرد بالاتر خود ثابت می ماند و عاملی می شود که هوای آلوده زیر خود را که مداوما تولید می شود در همانجا نگاه دارد. در این حالت می گوییم که وارونگی هوا بوجود آمده است. این حالت که بسیار خطرناک است ممکن است روزها طول بکشد و معمولا تلفاتی نیز با خود به همراه دارد. نکته ای که گاه در بحث مربوط به آلودگی هوا نمی شود کاملا مشخص کرد اینست که چند درصد مرگ و میر انسانها بر اثر آلودگی هوا صورت می گیرد. به طور کلی بسیاری از ایستهای قلبی در افراد و بیماری های ریوی و برخی دیگر از عوامل مرگ انسانی را می توان به آلودگی هوا نسبت داد. حتی بسیاری از حالتهای جنون در افراد نیز مرتبط به آلودگی هوا است. خوشبختانه مادر طبیعت در بسیاری از موارد به کمک انسان می آید و با ایجاد جریان هوا و جابجایی آن از آلودگی هوا می کاهد. اما گاه تولید آلاینده ها به میزانی افزایش می یابد که عوامل طبیعی از دفع آن عاجزند، و یا سکون هوا در مقاطعی عامل صدمات جبران ناپذیری بر زندگی انسانهایی می شود که در تحت چنین شرایطی زندگی می کنند. کنترل و بازرسی سالیانه فنی خودروها، پاکسازی سوخت از سرب موجود در پالایشگاه از حداقل کارهایی است که می توان برای کم کردن آلودگی هوا انجام داد. افزایش وسائل نقلیه عمومی که از گاز طبیعی و یا الکتریسیته به عنوان سوخت استفاده می کنند، مردم را تشویق می کند که از خودروهای خود کمتر استفاده کنند. موضوعات مربوط به عوامل جلوگیری از آلودگی هوا و یا کاهش آن بدون شک به مسائل سیاسی کشیده می شود که در حوصله این بحث نیست. اکنون با کمک راههای علمی و تکنولوژیک در بسیاری از آلوده ترین شهرهای جهان مانند مکزیکو سیتی موفق شده اند تا حدود بسیاری آلودگی هوا را کاهش دهند. بدون شک دولتی که برای جان انسانها ارزش قائل شود و برنامه های مشخص برای مقابله با مخاطرات زیست محیطی داشته باشد، می تواند با آلودگی هوا مقابله کند و یا لااقل آن را کاهش دهد. برخی از کارشناسان امر بیش از حد فرهنگ عمومی در راستای مقابله با آلودگی هوا و یا اساسا مبارزه با تخریب محیط زیست را مهم می دانند. گرچه این فرهنگ اهمیت دارد اما در ابتدای امر مقابله با آثار تخریب محیط زیست باید با برنامه و سازماندهی شده پیش رود. فرهنگ به خودی خود و با قسم و آیه و یا اختصاص دادن یک روز به عنوان استفاده نکردن از خودروها بوجود نمی آید. فرهنگ عمومی برای جلوگیری از تخریب محیط زیست و مقابله با آلودگی هوا در جریان عمل واقعی با صرف بودجه و پشتکار سازمانهای مربوطه در راس امور و نظارت مستقیم یک دولت دمکراتیک بوجود خواهد. دولتی که بدون شک در نظام جمهوری اسلامی نمی توان سراغش را گرفت.