تعریف
کلمه ادغام در لغت به معنی «ادخال _ داخل نمودن» می باشد و در تجوید، عبارتست از «حذف یک حرف ساکن و مشدّد نمودن حرف بعدی».
به سخن ساده تر اینکه حرف اول در داخل حرف دوم ناپدید و موجب فشرده شدن (تشدید) حرف دوم شده است. مانند مِنْ مَا که باید نون ساکنه را حذف و به جای آن میم مَا را مشدد کنیم، به این عمل ادغام می گویند (مِمَّا). پس همیشه ادغام موجب مشدد شدن حرف می شود.
حرف حذف شده را مُدغَمْ و حرف بعدی را مُدغَمٌ فِیهِ می گویند.
در مثال وَجَدْتُمْ که دال در تاء ادغام می شود، حرف دال را مدغم و حرف تاء را مدغم فیه گویند.
فایده ادغام
فایده ادغام، سهولت در کلام است یعنی اگر قرار باشد حرفی یکبار تلفظ و بلافاصله همان حرف یا حرفی همجنس آن تکرار شود، این حالت برای دستگاه تکلم ثقیل و سنگین خواهد بود. لذا با بهره گیری از قواعد ادغام، این سنگینی در کلام رفع می شود.
رابطه دو حرف با یکدیگر
همچنان که ذکر شد، معمولاً ادغام زمانی پیش می آید که دو حرف (مدغم و مدغم فیه) از نظر تلفظ یکسان و یا نزدیک به هم باشند (یعنی ارتباطی از لحاظ مخرج و صفات با یکدیگر داشته باشند).
برای شناخت بهتر انواع ادغام، باید«روابط دو حرف با یکدیگر» را خوب بشناسیم.
دو حرف از لحاظ رابطه با یکدیگر چهار حالت زیر را دارند:
حروف مُتَماثِلَینْ
متماثلین (دو حرف مثل هم):
دو حرفی را گویند که در مخرج و صفات کاملاً مشترک باشند و این حالت فقط در هر حرف نسبت به خودش وجود دارد.
مانند: (د- د)، (س-س)، (ج- ج)، (ق- ق) و ...
حروف مُتَجانِسَینْ
متجانسین (دو حرف همجنس):
دو حرفی را گویند که در مخرج مشترک ولی در صفات متفاوت باشند. حروف متجانس را در مخارج حروف بحث کرده ایم؛ مانند: (ح- ع)، (ت- د- ط)، (ص- س- ز)، (ث- ذ- ظ)، (ب- م- و)، (ج- ش- ی).
حروف مُتَقارِبَینْ
متقاربین (دو حرف نزدیک به):
دو حرفی را گویند که در مخرج و یا صفات نزدیک به هم باشند. متفاوت بودن در صفات آن است که دو حرف در اکثر صفات مشترک باشند. متقارب بودن در مخرج آن است که بین مخارج دو حرف مخرج دیگری نباشد. مانند:
(د- ج) که در صفات متقاربند. همچنین حروف دیگر متقارب مانند: (ق- ک) – (ذ- ت) – (ل- ن- ر- دو بدو نسبت بهم).
حروف مُتَباعِدَینْ
متباعدین (دو حرف دور از هم):
دو حرفی را گویند که مخارجشان از یکدیگر دور باشند. در توضیح بیشتر باید گفت: دو حرف یا از دو موضع مختلف خارج می شوند و یا از یک موضع. دو حرف را متباعدین گویند که مخارج آنها یا در دو موضع مختلف باشند، مثلاً یکی در موضع حلق و دیگری در لسان قرار داشته باشد، مانند (ح- ی) یا در لسان و شفتین مانند (ک- ب). و اگر در یک موضع بودند میانشان حداقل یک مخرج فاصله باشد، مثلاً یکی از اقصی الحلق و دیگری در ادنی الحلق مانند (ه- خ) و یا در موضع لسان که بین شان مخارج دیگری وجود دارد.
انواع ادغام
ادغام از نظر مدغم و مدغم فیه، در روایت حفص از عاصم بر سه قسم است:
ادغام متامثلین
دو حرف مثل هم (متماثل) بلا استثناء در یکدیگر ادغام می شوند و کافی است که حرف اول ساکن باشد.
مثال
قُلْ لِمَنْ
لَهُمْ مُوسَی
اِضْرِبْ بِعَصَاکَ
رَبِحَتْ تِجَارَتُهُمْ
اَوْ وَزَنُوا
یدْرِکْکُم النساء 78
ادغام متجانسین
این ادغام فقط در موارد زیر انجام می شود:
باء ساکن در میم مثل اِرْکَبْ مَعَنَا که در قرآن فقط همین مورد و در سوره هود علیه‌السلام آمده است.
(ت- د- ط) دو به دو با یکدیگر. مثل
اَحَطْتُ نمل آیه 22 ادغام ناقص
هَمَّتْ طَائِفَه ٌ
قَدْتبَینَ
(ث- ذ- ظ) دو به دو با یکدیگر. مثل
یلْهَثْ ذَلِکَ
اِذْ ظَلَمْتُمْ زخرف آیه 39
عَبَدْتَ
در روایت حفص، به جز موارد فوق، ادغام متجانسین انجام نمی شود.
ادغام متقاربین
لام ساکنه در حرف راء. مانند قُلْ رَبِّی، بَلْ رَبُّکُمْ
به استثناء بَلْ رَانَ در سوره المطففین که نه تنها اظهار می گردد بلکه سکته هم دارد. یعنی باید زمانی کوتاه روی بَلْ بدون نفس کشیدن، صوت قطع شود و بعد از آن کلمه رَانَ تلفظ می گردد.
تذکر: راء در لام ادغام نمی شود
نون ساکنه در لام و راء. مانند: فَإِنْ لَمْ، مِنْ رَبِّهِمْ، مِنْ رَسُولٍ
به استثناء مَنْ رَاقَ در سوره القیامه که مانند عبارت بَلْ رَانَ عمل می شود، یعنی علاوه بر ادغام نشدن سکته هم دارد.
قاف ساکنه در حرف کاف. مانند: اَلَمْ نَخْلُقْکُمْ که فقط یک مورد آن هم در سوره المرسلات آمده است.
در روایت حفص از عاصم غیر از موارد فوق ادغام متقاربین دیگری انجام نمی شود.
بین دو حرف متباعدین هم اصلا ادغام صورت نمی گیرد.
ادغام صغیر
ادغام صغیر ادغامی است که در آن حرف مدغم ساکن باشد (اصل ادغام نیز همین است). مانند:
قُلْ لا، قَدْ دَخَلُوا، مِنْ رَبَّکُمْ، اُمَّه ً وَاحِدَه ً
ادغام کبیر
ادغام کبیر نوعی از ادغام است که در آن، مدغم و مدغم فیه متحرک می باشند.
این ادغام فقط در قرائت سوسی جایز است. مانند:
قَالَ لَهُم، اَفَاقَ قَالَ، یقُولُ لَهُ، وَالذَّارِیاتِ ذَرْواً
شرایط ادغام کبیر
مدغم مشدّد نباشد. مَسَّ سَقَرَ سوره القمر
مدغم حرف مد نباشد. فِی یوسُفَ سوره یوسف
مدغم منوّن نباشد. جَنَّاتٍ تَجْرِی
مدغم فیه ساکن نباشد. رُدِدْتُ سوره الکهف
تذکر:
همزه در هیچ کدام از حروف تهجی ادغام نشده و هیچ حرفی هم در همزه ادغام نمی شود. مانند:
نَبِّئْ عِبَادِی سوره الحجر و اِرْجِعْ اِلَیهِمْ سوره النمل
اشباع :
به معنی سیر کردن و در اصطلاح تجویدی تبدیل حرکت کوتاه به کشیده است . در هاء ضمیراشباع حرکت ضمه به واو و کسره به یاء،در مواردمشخص، رخ می دهد.
هاء ضمیر:منظور ضمیر متصل مفرد مذکر غائب است.
هاء ضمیر بسته به موقعیتش در جمله به دو صورت(اشباع شده و بدون اشباع) خوانده می شود.
موارد اشباع هاء ضمیر:
هرگاه ما قبل و ما بعد هاءضمیر متحرک باشد،در حالت وصل، اشباع می شود.
ماقبل هاء ضمیرمورد نظر ما در صورت متحرک بودن می تواند مکسور،مضموم ویا مفتوح باشد.اگر ما قبل هاء ضمیر مکسور بود حرکت هاء کسره است(به جز موارد استثنا) که در صورت متحرک بودن ما بعد هاء ضمیر، تبدیل به یاء مدی می شود(سمعِهِ وبصَرِهِ، غِشاوه) که سمعهی و بصرهی تلفظ می شود.اگر ماقبل هاء ضمیرمضموم یا مفتوح بود،هاء ضمیر مضموم است که در صورت متحرک بودن حرف بعد از هاء ضمیر، ضمه ی هاء ضمیر به واو مدی تبدیل می شود(مالُهُ وَولدُه، انَّهُ عَلیم) که مالُهُو و إنّهُو خوانده می شود.
یرضَهُ لَکم: در این کلمه با اینکه ماقبل و ما بعد هاء ضمیر متحرک است ولی هاء ضمیر بدون اشباع خوانده می شود.چون در اصل یرضاه بوده و الف حذف شده است(چون این کلمه در آیه جزای شرط بوده و باید مجزوم شود و جزم آن به حذف الف است)