بنای «ایا صوفیه» در میدان «سلطان احمد» استانبول در ترکیه، یکی از بزرگ‌ترین اثرهای تاریخی دوران بیزانس است و در زمان کنستانتینوس اول بنا شد که به مدت 916 سال به عنوان کلیسا و به مدت 481 سال در دوران عثمانی‌ها به عنوان مسجد فعال بود. این بنای تاریخی به دستور آتاتورک در سال 1935 به موزه تبدیل و در خدمت صنعت توریسم قرار گرفت!
نامگذاری
این بنا نخست «مِگاله اِکلسیا» - کلیسای بزرگ - نام گرفت، ولى بعدها به «ثئاسوفیا» یعنى «حکمت مقدس» تغییر نام یافت، اما تا سده‌ی 5 میلادی، مردم به آن «سوفیا» مى‌گفتند.
رفته‌رفته این کلیسا به سانتاسوفیا و یا سانکتا سوفیا شهرت پیدا کرد که به همان معنى حکمت مقدس است و یونانی‌ها آن را «هاگیا سوفیا» یا «آگیا سوفیا» مى‌نامیدند. پس از فتح استانبول، ترک‌ها با تغییر اندکى نام این کلیسا را «ایاصوفیه» خواندند.
دوره اول: ایاصوفیه قبل از فتح استانبول
نخستین بنای ایاصوفیه را به امپراتور کنستانتین اول (337م) نسبت مى‌دهند ولى در آثار مورخان نزدیک به عصر این امپراتور، به چنین موضوعى اشاره نشده است و بررسی‌های اخیر نشان مى‌دهد که کلیسای ایاصوفیه از طرف کنستانتین دوم (361م) به افتخار پیروزی پدرش کنستانتین اول بر لیکینیوس احداث شده، و در 15 فوریه 360 برای عبادت عموم افتتاح گردیده. در 20 ژوئن 404 آشوب بزرگى در قسطنطنیه پدید آمد و بخشى از ایاصوفیه در حریق سوخت. در نتیجه بنای ایاصوفیه مجددا به دست حکومت بعدی، ساخته و در سال 415 میلادی دوباره افتتاح شد.
ولی باز این کلیسا در حریق دیگری که در شب 13 ژانویه 532 پدید آمد به دنبال یک شورش علیه دولت آتش گرفت. حدود 6 هفته پس از حریق، امپراتور یوستى نیانوس تصمیم گرفت کلیسایى به مراتب بزرگ‌تر و باشکوه‌تر بر ویرانه‌های کلیسای قبلى بنا کند و به همین سبب، از معماران مشهور عصر خود، آنتمیوس ترالسى و ایسیدُروس ملطى خواست کلیسای جدید را طوری بسازند که در برابر آتش‌سوزی و زمین‌لرزه مقاوم باشد. کار تعمیر در 23 فوریه 532 آغاز شد. به فرمان امپراتور با ارزش‌ترین مصالح ساختمانى را از نواحى مختلف تهیه کردند. سرانجام، در 27 دسامبر 537 با کار 10 هزار کارگر در طول 5 سال و تحت نظر 100 استادکار، کلیسای جدید ایاصوفیه طى مراسم باشکوهى افتتاح شد. ولی بر اثر زلزله در سال 588، گنبد کلیسا فرو ریخت و بالاخره در سال 563 گنبدش ساخته شد.
قابل ذکر است امپراتوران بیزانس در این کلیسا مراسم تاج‌گذاری برپا مى‌کرده‌اند و به سبب احترامى که داشت، پناهگاه مجرمان نیز به شمار مى‌آمده است.
از این بنا به مدت 916 سال به عنوان کلیسا استفاده می‌شد.
دوره دوم: ایاصوفیه پس از فتح استانبول
این کلیسا چون در سال 1453 به تصرف ترکان عثمانی در آمد آثار مسیحیت آن را محو کردند و آن را به صورت مسجد در آوردند به مدت 481 سال در دوران عثمانی‌ها فعال بود. (سلطان محمد در همان روز فتح استانبول فرمان تبدیل کلیسای ایاصوفیه را به مسجد صادر کرد.) و سه روز پس از فتح استانبول، ضمن برپا داشتن مراسم نماز جمعه در ایاصوفیه، به امامت آق شمس‌الدین، خطبه به نام پادشاه فاتح عثمانى خوانده شد.
(در وقف‌نامه‌های فاتح که نسخه‌های مختلف آن تا امروز باقى مانده، نام ایاصوفیه، «الجامع الکبیر العتیق» آمده است). این اتفاق در سال 875 هجرى (1453میلادى) رخ داد. به دستور سلطان یک گلدسته‌ى چوبى در قسمت جنوبى نیم گنبد غربى و نیز یک محراب در این مسجد ساخته شد. بعدها در زمان سلطان سلیمان قانونى، به علت نامناسب بودن نقاشی‌ها و تزیینات داخل ایاصوفیه، روی آن‌ها را با گچ پوشاندند.
در زمان سلطان بایزید دوم دومین مناره ایاصوفیه از آجر ساخته شد. و گنبد بزرگى نیز بر فراز آن ساخته شد.
سلطان سلیم دوم یکى از پادشاهان عثمانى است که توجه و علاقه بسیاری به مسجد ایاصوفیه نشان داده. در آغاز سلطنت او، بنای مسجد در نتیجه‌ی عدم توجه وضع نیمه مخروبه‌ای پیدا کرده بود. وی به معمار سنان دستور داد تا خرابی‌ها را تعمیر کند. خانه‌هایى که بنای ایاصوفیه را در محاصره‌ی خود گرفته بودند، تخریب گردید و دیوارها با تعبیه پایه‌ها و شمع‌ها محکم شد و یک مناره آجری جای مناره چوبى را گرفت.
در اوایل سلطنت سلطان مراد سوم کار تعمیرات و بازسازی ایاصوفیه به پایان رسید و این پادشاه تغییراتى نیز در داخل مسجد ایجاد کرد و به تزیینات داخلى آن افزود.
از نیمه‌ی دوم سده‌ی 10ق/16م به بعد، در گورستان متصل به آن، ساختن مقبره‌هایى برای سلاطین عثمانى آغاز شد.
در زمان سلطان مراد چهارم، آیاتى از قرآن کریم به خط بچاقجى‌‌زاده مصطفى چلبى زینت‌بخش دیوارهای مسجد ایاصوفیه شد. علاوه بر آن، لوحه‌های عظیمى به شکل مربع مستطیل با نام خلفای راشدین که توسط خطاط معروف تکنجى‌زاده ابراهیم افندی نوشته شده بود، بر بالای دیوارها نصب شد. این لوحه‌ها در زمان سلطان عبدالمجید با الواح مدور بزرگى به خط جلى خطاط قاضى عسکر مصطفى عزت افندی، تعویض شد.
سلطان محمود اول، تعمیرات فراوانى در مسجد ایاصوفیه صورت داد، ولى گفته مى‌شود که روی بقایای موزاییک‌های دوره بیزانس در این تعمیرات با گچ پوشانده شده است.
وی علاوه بر تعمیرات، یک شادروان (وضوگاه) زیبا و چند بنای دیگر در آن‌جا ساخت؛ مهم‌ترین آن‌ها کتابخانه‌ی باشکوهى است که از نظر هنر معماری و تزیینى دارای ارزش فراوانى است. این کتابخانه 300 هزار جلد کتاب در خود داشته است.
قفسه‌های صدف‌‌نشان و دیوارهای کاشى‌کاری آن از شاهکارهای هنری قرن 18م ترکیه شمرده مى‌شود.
پس از سلطان مراد چهارم، چندان توجهى به تعمیر و نگهداری مسجد ایاصوفیه نشد. در زمان سلطان عبدالمجید تعمیرات اساسى بنا، در سالهای 1847-1849م به سرپرستى معمار اتریشى «فوستاتی» صورت گرفت و بیشتر تزیینات داخلى تجدید و یا تعمیر شد. موزائیک‌های دوران بیزانس را نیز از زیر پوشش گچ بیرون آوردند. سلطان مایل بود که موزائیک‌ها به همان صورت باقى بماند، ولى به علت مخالفت‌هایى که ابراز شد، دستور داد دوباره روی آن‌ها را بپوشانند. پس از پایان تعمیرات، مسجد ایاصوفیه بار دیگر در اولین جمعه‌ی ماه رمضان 1265ق/ژوئیه 1849م طى مراسم با شکوهى بر روی مردم گشوده شد. ایاصوفیه در زلزله شدید 10 ژوئیه 1894 دچار صدمات بسیاری شد؛ از جمله قطعات بزرگى از موزائیک‌های گچ‌پوش، نیم‌‌گنبدها و سرستونها فرو ریخت و به همین علت مسجد مدتى طولانى بسته ماند.
دوره سوم: پس از تشکیل دولت جمهوری ترکیه:
در سال 1926م/ 1305ش تعمیرات ضروری در سرسراهای فوقانى، گنبد اصلى و یکى از پایه‌ها به عمل آمد. در این میان با پیشنهاد آتاتورک در 1934م/1313ش مسجد ایاصوفیه به موزه تبدیل شد و در اول فوریه 1935 به طور رسمى افتتاح گردید. کمى بعد فرش‌های مسجد را جمع کردند و لوحه‌های مدور نام خدا و حضرت رسول(ص) و خلفای راشدین و امام‌حسن و امام‌حسین (ع) را پایین آوردند، تا حالت روحانى این معبد کهن به حال و هوای موزه تبدیل شود؛ ولى هنگامى که مى‌خواستند لوحه‌ها را برای استفاده در دیگر مساجد استانبول از آن‌جا بیرون ببرند، به علت بزرگى بیش از حد، از هیچ‌‌کدام از درهای ایاصوفیه ممکن نشد. ناچار آن‌ها را روی هم چیده و در گوشه‌ای انبار کردند. مدتى بعد، در 1949م/1328ش بار دیگر این لوحه‌ها از دیوارهای ایاصوفیه آویخته شد.
ساختار بنا
در بنای ایاصوفیه تدبیر هوشمندانه‌ای برای هماهنگى طاق‌ها و ستون‌ها به کار رفته است. 4 ستون عظیم از سنگ خارای مصری، شبیه پای فیل، 4 طاق بالا را نگاهداشته، و گنبد بر روی آن‌ها آرمیده است. در ساقه گنبد، حلقه‌ای از 40 پنجره نزدیک به هم قرار گرفته، که نور از آن‌ها به درون مى‌تابد.
ژرفای گنبد 18 متر و بلندی گنبد 56 متر از سطح زمین است و قطر آن 33 متر است که پشت‌بند آن دو نیم گنبد است. که خود در هر پهلو بر یک تورفتگی ستون‌دار کوچک قرار دارند. در طرفین فضای بسیار بزرگ مرکزی، با گنبدی به بلندی 56 متر از کف دو طبقه، راهه جانبی قرار دارد که بار گنبد را منتقل می‌کند به قوس‌های عظیمی که سینه سردرهایی پر پنجره را در بر گرفته است. ردیف دیگری از پنجره در پائین و دور تا دور گنبد قرار دارد.