در این تحقیق، ابتدا جایگاه جنگ و جهاد در اسلام با استناد به شواهد تاریخی مورد بررسی قرار گرفته است تا ملاکها و معیارهای مشروعیت نبرد با دیگران در سیره معصومان(علیهم السلام) معلوم شوند و تفاوت دیدگاه اسلام با سنّت رایج جاهلیت در این امر مهم مشخص گردد.
مقدمه
در هر کاری، شناخت هدف برای رسیدن به نتیجه مطلوب حایز اهمیت است، به ویژه اگر کسی بخواهد طرحی نو ارائه دهد و دنبال هدفی جدید باشد که تا پیش از آن کمتر سابقه داشته است. در امور نظامی هر کسی به لحاظ ذهنیتی که از آن دارد هدفی را برای خود تبیین می کند. اما اگر قرار باشد در وضع موجود تغییر داده شود و هدف عالی تر و در عین حال جدیدی به دست آید، لازم است ابتدا آن را برای مجریان به خوبی تبیین نماید. در سیره نظامی معصومان(علیهم السلام) آنچه به عنوان هدف موردنظر است متفاوت با اهدافی است که تا آن روز مردم برای رسیدن به آن با دیگران
می جنگیدند. از این رو، باید این اهداف تبیین شوند تا نیرو های اسلام بهتر آن ها را بشناسند و در آن وادی گام بردارند. بنابراین، می توان گفت: هرجا شرایط فراهم بود معصومان(علیهم السلام) اقداماتی را در جهت تبیین هدف متعالی جهاد انجام می دادند; گاهی در قالب خطابه ای در آغاز جنگ، با رنگ و بوی اخلاقی نیروها را از حال و هوای جنگ های جاهلیت دور می کردند; گاهی در وسط معرکه قتال و زمانی نیز پس از اتمام کارزار و در نحوه گزارش آن به پشت جبهه، اقداماتی در این جهت انجام می دادند. در این نوشتار، ابتدا جایگاه جنگ و جهاد در اسلام با استناد به شواهد تاریخی مورد بررسی قرار گرفته است تا ملاک ها و معیارهای مشروعیت نبرد با دیگران در سیره معصومان(علیهم السلام) معلوم شوند و تفاوت دیدگاه اسلام با سنّت رایج جاهلیت در این امر مهم مشخص گردد. در ادامه، به اقدامات معصومان(علیهم السلام) برای تبیین این اهداف مقدّس پرداخته خواهد شد و در دو محور، تبیین اهداف نبرد برای نیروهای خودی و دشمن بحث خواهد شد. جایگاه جنگ و جهاد در اسلام جنگ و جهاد در اسلام با آنچه سلاطین و کشورگشایان انجام می دهند، از ابعاد گوناگونی همچون فرمان دهی، شیوه جنگیدن و هدفی که برای رسیدن به آن
می جنگند، تفاوت اساسی دارد. گرچه چندین جنگ خونین در صدر اسلام به وقوع پیوست و رسول گرامی(صلی الله علیه وآله)به صورت مستقیم یا غیرمستقیم فرمان دهی آن را به عهده داشته اند، با وجود این، قرآن آن حضرت را چهره رحمت جهانی معرفی می کند و می فرماید: «ما تو را جز برای رحمت جهانیان نفرستادیم.» تأمّل در این معنا، چنین نتیجه می دهد که رحمت انبیا و اولیای الهی، مقدّم و غالب بر عضبشان است. به عبارت دیگر، رحمت و هدایت آنان، امام و رهبر غضب آن هاست. آنچه در سیره نظامی و جنگ آوری آنان می بینیم غضب مقدّسی است که مأموم هدایت و رحمت فراگیر آن هاست و این غضب صبغه رحمت دارد. نشانه این فرهنگ در بینش نظامی معصومان(علیهم السلام) آن است که تا حد امکان دست به اسلحه نمی برند و اگر دست به اسلحه بردند تا حد امکان سعی می کنند کسی را نکشند و اگر مجبور به کشتن برخی شدند تا آنجا که ممکن است افراد را عفو می کنند. ولی درباره غالب فرماندهان نظامی در عالم، قضیه بر عکس است. در آنان زعامت از آن غضب است و رحمت در جنگ جزو استثنائات. بدین روی، در اولین فرصت، دست به اسلحه می برند و تا می توانند می کشند و تا آنجا که مقدور است پس از پیروزی، اسیر
می گیرند. از این رو، قرآن می فرماید: «سلاطین وقتی وارد سرزمینی شوند فساد می کنند و هر که را در مقابلشان قرار گیرد از دم تیغ می گذرانند و عزیزها را ذلیل می کنند و کار آن ها اینچنین است.» رسول گرامی(صلی الله علیه وآله) وقتی بر قریش غالب شد و با فتح مکه، جزیره العرب را مسخر قدرت الهی خود نمود، خطاب به مغلوب شدگان فرمود: بروید همه شما آزادید. در جریان جنگ احد نیز گرچه آسیب فراوانی را متحمّل شد، وقتی با پیشنهاد نفرین مواجه گردید، در حالی که خون از چهره مبارک خود پاک می کرد، دست به دعا برداشت و به درگاه خدا عرضه داشت: «خدایا! قوم مرا هدایت کن» ;چرا که می دانست غالب آن ها جاهل و نادانند و هدف حضرت هدایت آن ها به راه حق است، نه پیروزی ظاهری بر آنان. امیرالمؤمنین(علیه السلام)نقل می کند که رسول اکرم(صلی الله علیه وآله)در مقابل فشارها و اذیت ها می فرمود: من برای رحمت برانگیخته شده ام. پروردگارا! امّت مرا هدایت کن; آنان جاهل و نادانند.
عملکرد ویژه سپاه اسلام در جنگ بنابر آنچه درباره تفاوت عملکرد فرماندهان جبهه اسلام با عملکرد کشورگشایان و پادشاهان گفته شد، نفس نبردها نیز معنایی متفاوت می یابد. گرچه در اموری مانند بهره گیری از فنون نظامی، حفظ اسرار و سایر مسائل صرفاً نظامی، تفاوتی بین نبردها وجود ندارد، اما جبهه اسلام علاوه بر رعایت اصول کلی جنگ، باید به مجموعه ای از آداب ویژه ملتزم باشد که رعایت آن ها، هم در پیروزی آن مؤثر است و هم در اثبات حقّانیت جبهه اسلام اهمیت ویژه ای دارد که به برخی از این اصول اشاره می شود: الف. اخلاص در عمل
در مکتب اسلام، ارزش جهاد به احیای ارزش های دینی و الهی است و رزمنده باید تمام هدف خود را برای نیل به این هدف به کار گیرد. به همین دلیل، امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) «جهاد» را به قید «فی سبیل اللّه» مقیّد می کند و از این طریق، روش و مقصد رزمنده دینی را از غیردینی متمایز می سازد و در وصیت نامه خود می فرماید: «اللّه اللّه فی الجهادِ بِاَموالِکم و اَنفسِکم و اَلسِنتکم فی سبیل اللّه.» واقدی نقل می کند در جنگ بدر، پیامبر مشاهده کردند حبیب بن یساف که جنگ جوی دلاور و رشیدی بود در صف مجاهدان همراه با قیس بن محرث آماده جنگ با قریش است. حضرت از سعدبن معاذ پرسیدند: مگر این شخص حبیب بن یساف نیست؟ عرض کرد: بله. آن دو نفر وقتی دیدند که پیامبر با سعد درباره آن ها سخن می گوید و در مورد آن ها حسّاس شده است، نزد پیامبر آمدند تا مسئله را جویا شوند. پیامبر فرمودند چه انگیزه ای شما را به آماده شدن برای نبرد وادار کرده است؟ در پاسخ گفتند: از یک سو، زاده آمنه ای و او با ما همخون است و از سوی دیگر، در خاک ما زندگی می کنی. با توجه به این پیوندها، به یاری قوم خویش آمده ایم تا در غنیمت نیز سهمی داشته باشیم. گرچه همسایگیوهمخونی ارزشی است که می تواند موجب پیوند شود، اما این انگیزه ها در سیره پیامبر برای حضور در میدان جهاد کافی نیستند. مجاهدان باید با آرمانی ریشه دار در بینش توحیدی، در کنار هم پیکار نمایند. به همین دلیل، پیامبر در آن روز سخت، که نیازمند نیروی رزمنده بود، بی هیچ ملاحظه ای با صراحت و صداقت فرمود: کسی که بر آیین ما نیست، نمی تواند با ما (برای جهاد) بیرون آید. این سخن حضرت روشن کننده یکی از مهم ترین مرزهای جهاد پیامبران با جنگ های کشورگشایان است که آن را «اخلاق در عمل» خوانند. خبیب، که از سخن حضرت ناراحت شده بود، با شگفتی گفت: مردم یثرب هم می دانند در جنگ فردی توانایم و حضور من می تواند به پیروزی شما کمک کند. من آماده ام که در کنار شما بجنگم و از غنیمت نیز بهره ای داشته باشم. ولی حضرت با قاطعیت فرمود: هرگز! شرط حضور در این پیکار، اسلام است. ناگهان تحوّلی در خبیب ایجاد شد و گفت: من اینک در برابر خدا، که پروردگار جهانیان است، اسلام را پذیرفتم و گواهی می دهم که تو پیامبر خدایی. با اسلام آوردن او، پیامبر خوش حال شد و دستور حرکت صادر کرد. ولی قیس بن محرث ایمان نیاورد و راهش از خبیب جدا شد تا اینکه پس از بازگشت از بدر، او نیز مسلمان شد و در پیکار احد حضور یافت و به شهادت رسید.
ب. نادیده انگاشتن تعصّبات قومی و ملّی اصل دیگری که جهاد را از جنگ های دیگر متمایز می کند، این است که در میدان جهاد، باید همه تعصّبات جاهلی، قومی، نسبی و ملّی را کنار گذاشت و تنها بر محور حق و دین با دشمنان جنگید. اگر اقوام و نزدیکان انسان در جبهه حق حضور داشته باشند، در کنار آن ها باید به جهاد پرداخت، اما اگر آنان زیر پرچم باطل گرد آمدند باید با آن ها پیکار نمود. در این مرحله است که رزمنده متدیّن باید دین خود را بر جمیع تعصّبات خود مقدّم بدارد و در صورت لزوم، بر هموطن، حتی بر خانواده خویش نیز شمشیر بکشد و بجنگد.
امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) جنگ های زمان پیامبر را، جنگ مسلمانان با پدران، فرزندان و برادران و عموها توصیف کرده، می فرماید: ما (برای یاری اسلام در دورانی که) با رسول خدا(صلی الله علیه وآله)بودیم، پدران، فرزندان و برادران و عموهای خود را می کشتیم و این رفتار بر ایمان و اعتقاد ما می افزود و اطاعت و فرمان برداری پیش می گرفتیم و ثبات قدم ما را در راه راست می افزود و شکیبایی ما را بر سوزش درد و سعی و کوششمان را برای جهاد با دشمن زیاد می نمود. ایشان در نامه ای به یکی از فرماندهان خود به نام معقل بن قیس ریاحی، وی را از شروع جنگ از روی تعصّب باز می دارد و می فرماید: جز با کسی که با تو بجنگد، جنگ مکن... هرگاه با دشمن روبه رو شدی میانه لشکر خود بایست و مانند کسی که می خواهد شروع کننده جنگ باشد به دشمن نزدیک مشو و آن قدر نیز فاصله نگیر تا مانند کسی باشی که از جنگ می ترسد، تا آنکه فرمان من به تو برسد. مبادا پیش از اتمام حجت و دعوت آن ها، کینه و دشمنی شما را به جنگ با ایشان وادار سازد. در جایی دیگر، آن حضرت لشکر خود را موعظه می کند که مبادا با شنیدن دشنام های زنان مشرکان، که متوجه اعراض و شرافت یا متوجه فرماندهانتان می شود، به آزار آنان بپردازید. زنان را بر آزار رساندن به آنان برنینگیزانید، هرچند به شرافت و بزرگواری شما دشنام دهند و به سرداران و بزرگانتان ناسزا گویند; زیرا نیرو، جان و خردشان ضعیف و سست است. در پرتوهمین فرهنگ دینی جهاد بود که محمّدبن ابی بکر با وجود روابط تیره میان پدرش (ابوبکر) و حضرت علی(علیه السلام)همیشه در کنار امام بود و در جنگ «جمل» که میان حضرت علی(علیه السلام)و خواهرش (عایشه) واقع شد، حضوری فعّال داشت. ج. ممنوعیت شروع جنگ
مکتب اسلام، مکتب صلح و محبت و هدایت است و تا آنجا که ممکن است، جلوی جنگ و خون ریزی را می گیرد. اگر از بروز جنگ گریزی نبود، در میدان کارزار باید منتظر شروع جنگ از سوی دشمن بود. حضرت علی(علیه السلام) در نامه ای به مالک اشتر، که از فرماندهانشان در جنگ «صفین» بود، او را به همین اصل توصیه می کند. خود نیز به لشکرش می فرماید: جنگ با آن ها را شروع نکنید تا آن ها شروع کننده باشند. شما بحمدللّه دارای حجت و دلیل هستید و پیش دستی نکردن شما در جنگ، خود دلیل و حجت دیگری است.