عدالت موعود و یا به بیان دیگر عدالتی که وعده تحقق آن در زمان ظهور امام مهدی(ع) داده شده، از نظر دامنه، گستره و ژرفا بی‌همتاست و درست به همین دلیل است که حکومت‌های بشری از ایجاد نظام عادلانه‌ای مشابه آنچه در عصر موعود، محقق خواهد شد عاجزند.
برای درک ابعاد و زوایای مختلف عدالت مهدوی در این مقاله نگاهی گذرا خواهیم داشت به بخشی از روایاتی که به توصیف قیام ظلم ستیز و عدالت گستر امام مهدی(ع) پرداخته‌اند.
1. دامنه عدالت موعود
در فرهنگ اسلامی، ظلم معانی و مصادیق متعددی دارد و در آیات و روایات این کلمه به سه مفهوم به کار رفته است: 1. ظلم در معنای کفر و شرک نسبت به خدا 1 ؛ 2. ظلم نسبت به خود (گناه و عصیان) 2 و 3. ظلم نسبت به دیگران (ستم و تجاوز) 3 . امام علی(ع) در بیانی بسیار زیبا معانی متعدد ظلم را اینگونه تبیین کرده‌اند:
ألا و إنّ الظلم ثلاثه : فظلم لایغفر، و ظلم لایترک، و ظلم مغفور لایطلب فأمّا الظلم الذی لایغفر فالشرک بالله، قال‌الله سبحانه: «إنّ الله لایغفر أن یشرک به» 4 و أمّا الظلم الذی یغفر فظلم العبد نفسه عند بعض الهنات و أمّا الظلم الذی لایترک فظلم العباد بعضهم بعضاً.
بدانید که ستم سه گونه است: ستمی که هرگز آمرزیده نشود و ستمی که بازخواست گردد و ستمی که بخشوده است و بازخواست نشود. امّا آن ستمی که هرگز آمرزیده نشود، شرک به خداست. خدای تعالی گوید: «مسلّماً خدا، این را که به او شرک ورزیده شود نمی‌بخشاید» و ستمی که آمرزیده شود ظلم بنده است به خود به ارتکاب برخی کارهای ناشایست، و ستمی که بازخواست می‌شود ظلم کردن مردم بر یکدیگر است. 5
همچنانکه «ظلم» مفاهیم و مصادیق متعددی دارد، کلمه مقابل آن؛ یعنی «عدل» نیز از نظر معنا و مصداق بسیار گسترده است و حوزه وسیعی را شامل می‌شود. به بیان دیگر براساس آموزه‌های دین اسلام، عدالت و عدالت‌گستری تنها به صحنه حیات اجتماعی انسان‌ها و روابط آنها با دیگران محدود نمی‌شود، بلکه حوزه وسیعی شامل رابطه انسان با خدا، رابطه انسان با خود و رابطه انسان با دیگران را دربر می‌گیرد. از همین روست که می‌بینیم در روایات اسلامی هر زمان که از ظلم‌ستیزی امام مهدی(ع) سخن به میان می‌آید، همه مظاهر ظلم مورد توجه قرار می‌گیرد و بر این نکته تأکید می‌شود که آن حضرت نه تنها رسم ستم و تجاوز را در روابط انسان‌ها با یکدیگر برمی‌اندازد و این روابط را بر محور عدالت سامان می‌دهد، بلکه با هرگونه کژروی، کج‌اندیشی و انحراف اخلاقی و اعتقادی نیز مبارزه می‌کند و رابطه انسان با خود و با خدای خود را نیز به عدالت برمی‌گرداند.
برای روشنتر شدن آنچه گفته شد به بررسی برخی از روایت‌هایی می‌پردازیم که به توصیف ظلم‌ستیزی و عدالت‌گستری امام مهدی(ع) پرداخته‌اند تا مشخص شود که در هر یک از آنها کدام معنا از ظلم و کدام مصداق از عدالت قصد شده است:
عدالت در رابطه انسان با خدا
در برخی از روایات، به معنای نخست ظلم؛ یعنی کفر و شرک، توجه شده و قیام عدالت‌گستر امام مهدی(ع) را به عنوان قیامی که این نوع از ظلم را از صحنه روزگار پاک می‌سازد، تفسیر کرده‌اند که روایت زیر از ابوبصیر از آن جمله است:
سألت أبا عبدالله علیه‌السلام عن قول الله تعالی فی کتابه: «هوالذی أرسل رسوله بالهدی و دین‌الحق ّ لیظهره علی الدین کلّه ولو کره المشرکون». 6
از ابا عبدالله ] امام صادق [ که درود بر او باد در مورد این سخن خدای تعالی در کتابش پرسیدم:
«او کسی است که پیامبرش را با هدایت و دین درست فرستاد تا آن را بر هر چه دین است پیروز گرداند، هر چند مشرکان خوش نداشته باشند».
آن حضرت در پاسخ فرمودند:
والله ما أنزل تاویلها بعد قلت: جعلت فداک و متی ینزل؟ قال: حتی یقوم القائم إن شاء الله فإذا خرج القائم لم یبق کافر و مشرک إلاّ کره خروجه حتی لوکان کافر أو مشرک فی بطن صخره لقالت الصخره یا مؤمن فی بطنی کافر أو مشرک فاقتله قال: فینحیّه الله فیقتله. 7
به خدا سوگند، هنوز تأویل این آیه نازل نشده است. گفتم: فدایت شوم، پس کی نازل می‌شود؟ فرمود: زمانی که به خواست خدا قائم به پا خیزد. پس هنگامی که قائم قیام کند، هیچ کافر و مشرکی نمی‌ماند مگر اینکه از قیام او ناخشنود است. حتی اگر کافر یا مشرکی در دل سنگی باشد، آن سنگ ندا می‌دهد که: ای مؤمن! کافر یا مشرکی در دل من است، او را بکش. فرمود: پس خدا او را آشکار می‌کند ] و آن مؤمن [ او را می‌کشد.
در ذیل آیه یاد شده روایات دیگری نیز وارد شده است که همه آنها دلالت بر این دارند که در زمان ظهور امام مهدی(ع) جهان از همه مظاهر کفر و شرک پیراسته و دین حق بر سراسر گیتی حاکم می‌شود. 8
در تفسیر علی بن ابراهیم قمی، معروف به تفسیر القمی، نیز در تفسیر این آیه چنین آمده است:
إنّها نزلت فی‌القائم من ال محمد علیهم‌السلام و هو الاءمام الذی یظهره الله علی الدین کلّه فیملاء الارض قسطاً و عدلاً کما ملئت جوراً و ظلماً و هذا ممّا ذکرنا أنّ تأویله بعد تنزیله. 9
این آیه در مورد قائم از آل محمد که درود بر آنها باد نازل شده است. او آن پیشوایی است که خداوند او را بر همه ادیان پیروز می‌گرداند، و زمین را از قسط و عدل پر می‌سازد. همچنانکه ] پیش از آن [ از جور و ستم پر شده بود. و این آیه از جمله مواردی است که گفتیم تأویل آن پس از تنزیلش خواهد آمد.
از دیگر روایاتی که در آنها مصداق اول ظلم البته در معنایی وسیع‌تر که شامل هرگونه بدعت و باطل نیز می‌شود اراده شده است، روایتی است که از امام باقر(ع) در تفسیر این آیه شریفه وارده شده است:
الذین إن مکنّاهم فی‌الارض أقاموا الصلوه و اتوا الزکوه و أمروا بالمعروف و نهوا عن المنکر و لله عاقبه الامور. 10
همان کسی که چون در زمین به آنان توانایی دهیم، نماز برپا می‌دارند و زکات می‌دهند و به کارهای پسندیده وا می‌دارند و از کارهای ناپسند باز می‌دارند، فرجام همه کارها از آن خداست.
آن حضرت در تفسیر آیه یاد شده می‌فرماید:
فهذه لا´ل محمد صلّی الله علیهم إلی آخر الائمه و المهدیّ و أصحابه یملّکهم الله مشارق الارض و مغاربها و یظهر ] به [ الدین و یمیت الله به و بأصحابه البدع و الباطل کما أمات السّفهاء الحقّ حتّی لایری أین الظلم و یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر. 11
این آیه درباره خاندان محمد که درود خداوند بر آنها باد تا آخرین امام ] نازل شده [ است. خداوند مشرق‌ها و مغرب‌های زمین را در اختیار مهدی و یاران او قرار می‌دهد و دین را به دست او آشکار می‌سازد. خداوند به وسیله مهدی و یارانش همه ] مظاهر [ بدعت و باطل را می‌میراند، همچنانکه ] پیش از آن [ نابخردان حق را میرانده بودند. به گونه‌ای که ظلم در هیچ جا دیده نمی‌شود. و امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند.