مقدمه
آیا انسان ها ذاتا از یکدیگر بیگانهاند یا در ذات خود به همکارى و همگرایى تمایل دارند؟ در صورت همگرایى ذاتى انسانها، چه عواملى باعث تفرقه و واگرایى و فروپاشى وحدت مىشود؟ به نظر مىرسد با توجه به آموزههاى اسلامى، دلایل فراوانى مبنى بر وجود زمینهها و عناصر همگرایى، وفاق، اتحاد و تعاون و در یک کلام امت واحده در انسانها وجود دارد که در این مقاله به مطالعه و بررسى این موضوع مىپردازیم .
منظور از «وحدت انسان ها» ، توحید اعتقادى و دینى و کنار گذاشتن اختلافات فکرى و اعتقادى و سلیقهاى میان آنها نیست، بلکه مراد این است که با حفظ این اختلافات، نسبتبه هم همدلى پیدا کنند و به حقوق یکدیگر احترام بگذارند و مصالح متقابل را رعایت کنند . همچنین منظور از «وحدت امت اسلامى» ، وحدت مواضع اعتقادى و فقهى و عدم بیان آنها نیست، بلکه مقصود این است که نخست فرقههاى اسلامى به طور صحیح یکدیگر را بشناسند، از مواضع فکرى و اعتقادى هم کاملا مطلع شوند و براى حفظ و گسترش کیان اسلام از نزاعى که قرآن کریم آن را نهى کرده «لاتنازعوا فتفشلوا و تذهب ریحکم» (1) بپرهیزند و براى دفاع از ساحت قران و اصول ثابت و مشترک اسلامى، ید واحده باشند .
از دیدگاه قرآن کریم، انسانها وحدت در خلقت دارند، چون خداوند آنها را از «نفس واحده» آفریده است . «نفس» به معناى عین است و نفس هر شئیعنى عین آن شئ، و نفس انسان آن چیزى است که قوام انسان به آن است و انسان به واسطه آن، انسان است و آن مجموع روح و جسم انسان در این دنیا و روح به تنهایى در برزخ است . (2)
در آیات ذیل بر مفهوم نفس واحده تاکید شده است:
[1 . ] یا ایها الناس اتقوا ربکم الذى خلقکم من نفس واحده و خلق منها زوجها و بث منهما رجالا کثیرا و نساء; (3) اى مردم، از پروردگارتان پروا کنید، همو که شما را از یک تن یگانه بیافرید و همسر او را هم از او پدید آورد و از آن دو مردان و زنان بسیارى پراکند .
علامه طباطبایى و فخر رازى معتقدند مراد از «نفس واحده» در آیه شریفه حضرت آدم علیه السلام و مراد از «زوجها» همسرش حواست که این دو والدین انسانها هستند و خلقتحوا نیز از آدم علیه السلام است; بنابراین خلقت همه انسانها به حضرت آدم منتهى شده و وحدت در خلقت دارند . (4)
محمد رشید رضا نیز با تاکید بر این که همه انسانها از نفس واحده خلق شدهاند و وحدت در خلقت دارند، مىگوید: در این که آن «نفس واحده» کیست، اقوال مختلفى است لکن منافاتى ندارد که مراد حضرت آدم علیه السلام باشد . (5)
فخر رازى در تفسیر آیه فوق مىگوید: این امر که همه انسانها از «نفس واحده» خلق شدهاند مىطلبد که نوعى انس و اتحاد بین انسانها برقرار باشد تا موجب زیادتر شدن محبت و ترک تفاخر و تکبر بریکدیگر شود . (6)
[2 . ] و هو الذى انشاکم من نفس واحده فمستقر و مستودع قد فصلنا الآیات لقوم یفقهون; (7) و اوست که شما را از تن یگانهاى پدید آورد و آن گاه [شما را] قرارگاه و ودیعت گاهى است . به راستى که آیات [خود] را براى قومى که در مىیابند به روشنى بیان کردهایم .
و محمدرشید رضا (10) درباره این آیه مىگویند: مراد از «انشاکم» در آیه شریفه، «خلقکم» است و به این معناست که ذریه انسان با همه فزونى و گستردگىاش به حضرت آدم علیه السلام منتهى مىشود و بعضى از این ذریه، خلق شده و در زمین مستقرند و برخى نیز هنوز به دنیا نیامدهاند و در صلبها و رحمها هستند و در آینده متولد خواهند شد . (11)
همان طور که بیان شد، طبق مفاهیم قرآن، همه انسانها از «نفس واحده» یعنى حضرت آدم خلق شدهاند . از دیدگاه قرآن، این وحدت بشر در آفرینش، باید به وحدت در امتبینجامد; انسانها فطرتا با هم دوستى و الفت دارند و امتى واحد، متحد و همبسته را تشکیل مىدهند .
قرآن کریم تشکیل امت واحد را یک برنامه وسیع و جهانى براى تحقق حکومت جهانى واحد مىداند . براى تحقق این آرمان در ادیان مختلف به ظهور مصلح آخر الزمان نوید داده است که وى این امت جهانى را بنیان مىنهد . (12)
آیات «امت واحده »
در قرآن «امت» به چند معنا آمده است: (13)
1 . ملتى که دینى واحد دارند: «ان هذه امتکم امه واحده » . (14)
2 . امتبه معناى جماعت: «و ممن خلقنا امه یهدون بالحق و به یعدلون» . (15)
3 . امتبه معناى چند سال: «و لئن اخرنا عنهم العذاب الى امه معدوده » . (16)
4 . امامى که پیشوا و مقتداى سایرین است: «ان ابراهیم کان امه قانتا لله» . (17)
«امت واحده» در نه آیه قرآن آمده است که این آیات را مىتوان به سه دسته تقسیم کرد:
دسته اول: آیاتى که خطاب به پیامبران بوده و فرمان الهى را براى تشکیل امت واحد به آنان یادآور مىشود و بیان مىکند که مردم به طور فطرى و غریزى امتیگانهاى هستند و سرشت آنها اقتضا مىکند که در این جهتحرکت کنند، اما اختلافاتى که پیش مىآید آنان را به تفرقه مىکشاند . تاکید بر وحدت فطرى امتها در این آیات به این معناست که پیامبران باید موانع این وحدت را بردارند . این دسته آیات هشدار مىدهد که تنها خدا شایسته سرورى است و باید فقط او را عبادت کرد که این خود مىتواند موضع وحدت امت نیز باشد; سپس بیان مىکند که امتهاى پیامبران در طور تاریخ عصیان کرده و به تفرقه کشیده شدهاند; این آیات عبارتنداز:
[1 . ] ان هذه امتکم امه واحده و انا ربکم فاعبدون و تقطعوا امرهم بینهم کل الینا راجعون; (18) این امتشماست که امتى یگانه است و من پروردگار شما هستم، پس مرا بپرستید، ولى آنان در کار خود اختلاف پیدا کردند و همگى شان به سوى ما باز مىگردند .