تحقیق مقاله تعزیه در ایران

پیشگفتار

تعزیه نمایشی تبلیغی  و مذهبی است که طی قرنها مراحل تکوین  را از سر گذرانده و به شکل  امروزین خود دست یافته است . سابقه نمایش  - آیین های تبلیغی – مذهبی در ایران  به دوره پیش از اسلام برمی گردد . معتقدان آیین  میترایی ، برای پذیرش  یک فرد جدید (نو آشنا ) به جمع پیروان میترا (مهر) مراسم خاصی  را بر پا می کردند  که برای سایر پیروان جنبه (تذکر ) و یاد آوری را داشت .

مهر پرستان ایرانی

مهر پرستان ایران ، سکویی  مرتفع بر پا می کردند ، صورتک هایی به افراد شرکت کننده می دادند که دارای معانی سمبلیک بود : ورتک کلاغ (سمبل پیام آوری )صورتک های سرباز ، شیر ، یک مرد عامی پارسی ، پدر ، صونرتک نیمفوس (نامزد ورود به آیین ) و صورتک خورشید . صورتک های هفتگانه توسط افراد خاصی  که توانایی برگزاری  مراسم را داشتند مورد استفاده  قرار می گرفت و از میان آن ها ، صورتک شیر  و کلاغ  بود که به تعداد زیاد به کار برده می شدند  . کلاغ ها  و شیرهابا قارقار  و غرش  خود فضای  دلهره آمیزی را بوجود می آورند  و نو آشنای آیین مهر پرستی می بایستی در این فضا آزمون های سخت گرسنگی ، تشنگی و مرگ را پشت سر بگذارد . چشمان نو آشنا  را با پارچه  و دستهایش  را با  با روده مرغ  می بستند  و پس  از آن او می بایستی از روی گودالی  پر آب  بپرد، در گوری  همچون سد بخوابد  و شمشیر  آغشته بیخون  و تاج طلایی  را پس زده ، بگوید : تنها تاج من میتراست . آنگاه  با ماده ای بر آمده از دل خاک – نفت – او را غسل می دادند  و سپس بر پیشانی اش داغی می نهادند به این نشان  که او در شمار معتقدان  و سربازان میترا قرار گرفته است . پس از آن نیز نوآشنای دینی سوگند وفاداری یاد می کرد  و مراسم  به پایان می رسید .

هنو ز معلوم نیست که آیا  در این مراسم  شعر و موسیقی  و رقص  نیز به کار گرقته می شده اند  یا نه اما اگر این آیین تشرف  و پذیرش (نوآشنا) از ویژگی های آیین – نمایش های هم نوع خود برخوردار بوده باشد  مطمئناً سه عنصر یاد شده دارای جایگاه ویژه ای بوده اند  زیرا که به تجربه ثابت  شده است که این عناصر در فراخواندند ، هم سو کردن  و همد ل کردن  مخاطبان  نقش اساسی  و کلیدی  ایفا می کنند .

سوگواری های ایرانی

طبع حساس ایرانی  در میان حوادث تاریخی  در جست و جوی قهرمانان ، شاهزادگان و بزرگانی بود  که خونشان به ناحق  ریخته شده و مظلومانه به قتل رسیده باشند .

سیاووش یکی از  این چهره های شاخص است که در اثر دسیسه دشمنانی  چون  گریسوزب ، به دست افراسیاب  به قتل رسید . بنا بر این یاد آوری خاطره این مظلومیت می توانست آیین سوگواری ویژه ای  پدید آورد  . در آیین  چمه ری دیده شد که ایرانیان با شبیه سازی ،  موسیقی و رقص مردگان  ارزشمند خود گرامی  می داشتند  و در بخشی از نقالی  هم دیده شد  که به باور ایرانیان از خون ریخته سیاووش درختی تناور –سرو – از زمین سر برآورد  تا سمبل حیات مظلومانه یک شخصیت تاریخی تبدیل شود . پس طبع ایرانی از آمیختن این عنار می توانست آیینی نمایشی پدید آورد قصه را از سایر منابع و خود ئشاهنامه ، موسیقی  را از آیین های باستانی نظیر  چمه ری ، حرکات موزون  رقص گونه را هم از همین نوع مراسم  گرفته  و به بازسازی  و یادآوری  خاطره مظلومانه سیاووش  بپردازد .

سووشون

با بررسی رمان هنرمندانه سیمین دانشور  به نام سووشون  و متون کهن که بیان کننده چگونگی  برگزاری  این آیین هستند ، می توان ادعا کرد  که پیش از اسلام آیین  سیاووشون  با شکوه  و عظمت  در کشور مان اجرا می شده  و پس  از آن مراسم باستانی  با عناصری اسلامی در آمیخته  و به  حیات خود ادامه داده است . این ادغام راه حلی هوشمندانه برای بقای مراسم باستانی و احترام به دین اسلام است .

مراسم زیردرختی مقد س به نام درخت گیسو  و هر سال بعد از فصل درو انجام می شده  و معلوم نیست  که آیا اکنون  نیز به اجرا در می آید  یا خیر  اما این ردپا خبر از مراسمی دیرین  و کهنسال می دهد  که برای  به نمایش گذاشتن  مظلومیت ((سیاوش )) برگزار شده است 

آنچه که در این آیین – نمایش جلب توجه می کند به کار گیری شیوه های نمادین برای نمایش دادن فرشتگان خاک و باد و آتش است که بعد ها در تعزیه نیز به کار گرفته می شود . همین طور حضور تماشاگران ا ست که گرداگرد حنه نمایش حلقه زده و خود جزیی از نمایش بهحساب آمده بهتر از دکور  و صحنه آرایی ، ف ضای مطلوب واقعه را پدید می آورند . این شیوه اجرا در تعزیه نیز بکار گرفته می شود .

مقتل نویسی

در قرن دوم هجری ، یعنی زمانی که بخش عظیمی از مردم ایران دین اسلام را پذیرفته بودند  و می توان تصور کرد که ایرانیان در اندیشه حفاظت از باورهای قدیمی و ارزشمند و گرامی داشت د ین جدید شان بودند و از آنجا که در تمامی تمدن ها آیین – نمایش ها مدرسه اس برای باز آموزی عقاید بود در جست و جوی قصه های دراماتیک برای بوجود آوردمن نمایش های جدید بودند . مقتل ها کشف بدیع آن ها برای بوجود آوردن این نمایش جدید بود . مقتل نویسی  ، نوعی تاریخ نویسی  آمیخته با عواطف و احساسات بود که حدود سال 560 هجری قمری مرسوم شد . در مقتل  ها مصائبی  که بر خاندان امام حسین (ع) رفته بود با آب و تاب توضیح داده می شد . درهمین سالها (قرن ششم ق ) کتابی به نام مقتل الحسین توسط خوارزمی  نوشته شد که چهارده موضوع آن مربوط به مصائب و فضایل حسین (ع) ازست .

واضح است که داستان نمایش از طریق گفت و گو (دیالوگ ) کفهمیده می شود . بنا بر این برای پدید آمدن نمایشنامه (متن تعزیه ) کسب مهارتی دیگر و جذ ب آن به درون متن اجرا ضرورت داشت . پیش از این ، تعزیه بدون گفت و گو اجرا می شد :

(( ... دیلمیان که پادشاهان ایرانی  و شیعی مذهب بودند ، مظالم خلفا و داستان جانگداز کربلا را به صورت شبیه مجسم می ساختند اما این نمایش ها صامت بود  و افراد نمایش با لباس مناسب ، سوار و پیاده خود نمائی می کردند ... ))

هر چند گفت و گو و قصه گویی منظوم ایراان سابقه بسیار طلانی دارد ام ، گفت و گویی که از نظر محتوا به تعزیه نزدیک باشد به احتمال قوی متأثر از سخنوریست . سخنوری خود در طول زمان دو شکل محتوایی متفاوت پدید آۀورد . مناقب  خوانی  و فضایل جوانی  و هنگامی که این گفت و گو بیانگر نقش های منفی  و مثبت شد : شقی (اشقیا خوانی = مخالف خوانی ) و نبی (انبیا خوانی = موافق خوانی ) نام گرفت .

سخنوری

درباره چگونگی پدید آمدن آیین  سخنوری داستان ها گفته اند اما نکته مشترک در آن ها علت بوجودآمدن این شکل  شاعری گفت و گوی منظوم است . سخنوران  حامیان و مبلغان شیعی بودندکه گاه جان خود را بر سر این (تعهد دینی ) می نهادند . آن ها در قهوه خانه های (پاتوق های ) ویژه حرفه های گوناگون گرد می آمدند  و بساط پهن می کنردند و با شاعران صنفی که به قهوه خانه شان آمده بودند به رزمی شاعرانه (جنگ با شعر ) می پرداختند.

هر کدام از دو حریف ، هر جا که دچار وقفه و لکنت و (کم آوردن ) می شدند قطعه ای از لباسشان را از تن بیرون می آوردند  و هر یک از آن ها که شکست می خورد لنگی را به کمر بسته بود از کمر باز می کرد و به اصطلاح لنگ می انداختند . لنگ انداختن به معنای شکست خوردن بود . اصنافی که در دوره صفویه سخنوران ویژه داشتند  عبارت بودند از : نانوایان ، چاووشان ، پهلوانان ، لوطی ها ، پاره  دوزها ، درویشان ، مرده شورها  و روضه خوانان . این ها در پاتوق  خود دم و  د ستگاهی ویژه برپا می کردند و ابزار کار خود را در اندازه های مینیاتوری به بارگاه چوبی شان نصب می کردند و ... یکی از زیباترین بدعت های سخنوران بحر طویل گفتن بود که در تعرزیه مخصوص اشقیاست که امکانات فراوانی به بازیگر می دهد .

درام نویسان مذهبی ایرانی (تعزیه نویسان ) در پدید آوردن گفت و گوی نمایش بسیار موفق بوده اند  اما ضرورت دارد که در ارین جا اشاره شود که گفت و گو  برای نویسنده سهل ترین عامل انتقال خبر است در حالی که برای تماشاگر آسان ترین وسیله دریافت خبر نیست چرا که درک و هضم کلام شفاهی کار مشکلی ا ست . اما تعزیه نویسان با مهرتی تحسین برانگیز شیوه گفتار را با موسیقی و ملودی آمیختند تا انبیا  از اشقیا که خشن و مقطع و لحن اشتلم داشتند فوراً  تشخیص  داده شوند . در عین حال گفت و گوی اشخاص شخصیت و منش آنهارا آشکار کرده  در انتقال احساسات  و مفاه یم مد نظر آنان به درستی عمل می کنند .

خیالی سازی (نقاشی قهوه خانه ای )

خ یالی سازی  نوعی نقاشی است  که  به دلیل ترسیم آن در قهوه خانه ها، به عنوان کار گاه  و نیز به خاطر آن که در قهوه خانه ها نصب  و مورد استفاده نقالان قرار می گرفت  به نقاشی  قهوه خانه ای مشهور شده است . نقاش خیالی ساز تگر از جمله نقاشان خانه به دو ش بود، مدتی در قهوه خانه ای اطراق می کرد و شب ها در همان جا می خوابید روزها بی آن که مزاحمتی برای دیگران به وجود آورد  یا آن ها  را مزاحم خود وبداند  به نقاشی می پرداخت . موضوع خیالی سازی ها نیز همچون نقالی ها به دو دسته مذهبی و ملی  تقسیم می شد . خیالی سازان وقایع کربلا را با سایر وقایع مرتبط با زندگی  امامان شیعه خصوصاً حسین (ع)  و علی (ع) در می آمیختند تا پرده مقدس  و  دراماتیک به وجود آورند  و در مورد پرده هایی که ملی محسوب می شد  با الهام از صحنه های مختلف شاهنامه موضوع های مورد علاقه سفارش دهنده  را نقاشی می کردند . میان تعزیه  و خیالی سازی ارتباطی تنگاتنگ  و متقابل وجود دارد . در این جا ضرورتی  برای اثبات  این که تعزیه  بر خیالی  مقدم است  یا خیالی  سازی  بر تعزیه احساس نمی شود  ، بلکه مقصود  روشن کردن  این نکته است که تعزیه  عناصر موجود  در اطراف خود را به نفع تقویت بنیان خود جذب می کرده است . مثلاً رنگ لباسها  و حالات چهره ها ، ابزار مختلف صحنه ها و سایر نکات مشترک موضوعی را یا مستقیما از نقاشی ها اخذ می کرد یا نقاش  با افزودن خیال فانتزی عناصر تازه ای  را پدید می آورد تا بعداً در اجرای تعزیه به کار گرفته شود . تعداد پرده ها به احترام 72 تن شهید کربلا هفتاد و دو موضوع بود که در غالب پرده های کامل 72 واقعه درنقاط مختلف نقاشی می شده است : هرداستان کوتاه را اصطلاحاً «مجلس » می گفتند ، اصطلاحی که تعزیه خوان ها نیز در مورد عناوین تعزیه به کار می بردند . مجالس پرده (همچون مجالس تعزیه) مربوط به وقایع پیش و پس از روز عاشورا است : حرکت از کوغه ، روبه رو وشدن با حر ریاحی ، ورود ابن سعد ، جنگ حضرت عباس بر سر نهر علقمه ، جنگ علی اکبر با کفار ، جنگ حضرت قاسم ، تیر خوردن علی اصغر ، به زانو گرفتن امام حسین سر علی اکبر جوان را و زاری خواتین در صحنه ها ، آتش زدن خیمه ها یا وقایعی بعد از آن همچون چون بستن حجاج بن یوسف راه کربلا را یا واقعه سلطان قیس هندی ( به دور از وقایع کربلا اما در ارتباط با آنست ) و .... خیالی سازان مذهبی وقایع دیگری  چون مجلس حضرت سلیمان ، بهشت  و دوزخ ، امام رضا در مجلس مأمون ، مجلس ضامن آهو را به موضوع های پیشین افزودند . در خیالی سازی نام اشخاصی در زیر نقاشی ها آورده می شود ؛ به عنوان مثال نوشته های : رستم و سهراب ، پیرامون اشکبوس ، جنگ هفت لشکر ، لشکر چین و ... در زیر تصاویر دیده می شود .

موسیقی

عنصر  بسیاراساسی   دیگری  که تعزیه بدان نیاز داشت ، موسیقی بود . موسیقی حزن انگیز دارای سابقه چند هزار ساله می توانست در مراسم آیین سوگواری به کار گرفته شود ، پس در آغاز از ابزار  و نواهایی استفاده می شد که در سوگواری ها از آن ها استفاده می کردند .

دهل و سرنا  از نخستین ابزارهایی بودند که در مراسم سوگواری ایام محرم به کار برده می شدند  اما تکامل تدریجی سبب شد که ابزارهای دیگری به کار گرفته شود تا تعزیه خوانان با قدرت بیشتری نقش را مجسم کنند .