تحقیق مقاله روش های حفاظت و نگهداری فرش دستبافت

قبل از تولید

الف و ب) استفاده از ابزار و مواد نامرغوب و غیر استاندارد

استفاده از ابزار غیر استاندارد و نامطلوب گاهی اتفاق می افتد و باعث از بین رفتن ماه ها تلاش می گردد ،‌به عنوان مثال استفاده از دفتین با شانه هایی (دندانه) که از لحاظ وزن مناسب نمی باشد  که باعث کم کوبیدن و یا زیاد کوبیدن پودها بر روی گره شده و فرش بالا یا پائین زدگر پیدا می کند و اگر تیغه های آن خراب یا دارای زائده باشد باعث پارگی زیاد نخ چله شده و در حین بافت بافنده را با مشکل مواجه می کند .( در صورت عدم تناسب تراکم دندانه های دفتین با رج شمار فرش) استفاده از قلاب با تیغه کند باعث می شود که هنگام بریدن خامه ، خامه ها به صورت نامرتب بریده شده و بافنده مجبور شود که جهت کوتاه کردن خامه آن را بکشد و یا بزور آن را بکند که باعث کم تراکم شدن پرز گره می گردد .

استفاده از دارهای نامناسب با ابعاد مختلف

دار های چوبی که به مروز زمان ترکیب اجزای آن بهم خورده است و یا استافده از دارهایی که بر روی غلتکهای آن دارای خلل و فرج و زائده باشد که باعث پارگی چله ها می گردد و یا دارهای فلزی که سردار و زیردار آن ها کج و خراب و فرسوده شده است یا متعلقات جانبی دارها خراب باشد.

ج ) استفاده از مکان بافت غیر استاندارد

هر چه مکان بافنده راحت ، مناسب و صحیح باشد وی بر روی بافت قالی مسلط بوده و از خسته شدن زود هنگام اعضاء بدن او جلوگیری می شود که این مکانها می بایست در ابتدا فضای مناسب در ابعاد دلخواه و مناسب دار قالی بوده و دارای روشنائی خوب باشد که چشم بافنده از نور کم یا زیاد خسته نشود ازنیمکتها و صندلیهای مناسب و مسلط به کار استفاده گردد بافنده به راحتی بتواند نقشه خوانی کرده و گره بزند و فضا باید دارای تهویه مناسب سرویس حمل و نقل ، بیمه ، مزد کافی ، و .... باشد. همه عوامل فوق باعث می شود که بافنده به کار خود  دلگرم بوده و از غلط بافی ، عدم پیش کشی ،‌جفتی بافی و ... جلوگیری گردد  و محیط کار بایستی دارای دما و رطوبت ثابت بوده و نور خورشید به طور مستقیم به دار قالی نتابد.

د) رنگرزی

رنگ نخستین عاملی است که در فرش به چشم می آید ،‌مواد رنگی از منابع گوناگون نظیر گیاهان ، جانوران و منابع معدنی مثل فلزات و ترکیبات شیمیایی به دست می آید. رنگهای شیمیایی که از ترکیب مواد اسیدی و بازی به دست می آید از نظر کیفی پایدار ودر مقابل شستشو و استفاده در مقابل نور خورشید تفاوت قابل ملاحظه ای با رنگهای طبیعی دارند و رنگهای طبیعی در زمان استفاده از شفافیت اولیه به نوعی به ملایمت ونرمی می گراید و چشم را خسته نمی کند . پس در هنگام رنگرزی باید به ابزار ملزومات رنگرزی ،‌نحوه استفاده وآماده سازی الیاف دقت لازبم را داشت شستشو و پاک سازی الیاف به طوری که به صورت معمولی و ساده با مواد مناسب شستشو گردد و الیاف پشم در اثر سهل انگاری هنگام شتسشو به ههم فشرده و در هم پیچیده نشود و به صورت نمد نگردد . ظروف رنگرزی تمیز بوده و از ظروف جداگانه برای رنگهای تیره یا روشن استفاده شود ، به مدت زمان جوشاندن دما توجه شود و زمان کافی برای آن در نظر گرفته گردد و مقدار رنگ و مواد کمکی باید کاملاً محاسبه شده وکلافها در آنها بخوبی شناور باشند که کلافها از هم گشوده شوند و بعد از رنگرزی خامه ها به خوبی آبکشی شده و در محل مناسب خشک گردد . سهل انگاری در هنگام رنگرزی آسیب های جدی به فرش وارد می کند که قابل جبران و ترمیم نمی باشد مثل رگه دار شدن رنگ قالی ،‌رنگ دادن طرحهای مجاور به همدیگر بعد از شستشو ،‌بدرنگی، طرح از هم پاشیدگی رنگها و خرابی سطح لیف پشم بر اثر عدم نفوذ رنگ به داخل آن . در خصوص الیاف ابریشم که رنگرزی آن دارای مهارت خاصی می باشد باید موارد فوق رعایت شود. در خصوص پودها که معمولاً از جنس پنبه است رنگرزی وآماده سازی آسانتر می باشد .

       2) هنگام پروسه تولید

ه) چله کشی غیر مناسب وغلط ( شل و سفت بودن چله ،‌تراکم و چیدن نامنظم چله ها در کنار هم)

یکی از مهمترین عوامل عیب در قالی چله کشی نامناسب است که این عیب باعث به وجود آمدن اکثر عیوب قالی می باشد . اگر چله های قالی شل یا سفت باشد باعث پائین زدگی یا بالا زدگی فرش شده  و اندازه فرش پس از بافت تغییر می کند. تراکم نامناسب چله ها در فرش باعث به هم خوردگی نقشه بافت و طرحها می شود. عیوب ترنج دار شدن – لوله شدن فرش و ... را ناشی می شود.

و) استفاده غلط از ابزار بافت و دار و نقشه خوانی

بعلت آموزش کم و اطلاع ناقص بافنده از روش صحیح استفاده از ابزار بافت وقالی باعث می شود که بافنده از دفتنیهای نامناسب جهت  رجشمار فرش استفاده کند قلاب نامناسب و استفاده غلط از پود، چله و خامه با توجه به رجشمار فرش که باعث عیوب ظاهری قالی می گردد ( ترنج دار – بالا وپائین زدگی فرش و ... )‌که در عیوب قالی بحث خواهد شد و عدم تسلط بر نقشه خوانی نیز باعث غلط بافی می گرد . لذا شناخت و آموزش بافنده جهت شناسائی عیوب فرش و نحوه برطرف کردن آن بسیار مهم است .

ز )‌تسلط کم و آموزش ناقص به بافنده

ح)‌استفاده از گره های تقلبی (‌جفتی بافی – سه سه بافی و بی گره بافی )‌

همانگونه کهاز عنوان مشخص است استفاده از گره های تقلبی باعث کاهش تراکم پرز در فرش و کاهش استقامت گره در تارها شده و از عمر مفید فرش می کاهد و گاهی اوقات بعضی از بافنده ها در قسمت های  بدون نقشه اقدام به زدن گره های تقلبی می کنند که باعث می شود آن قسمت از فرشها زودتر سائیده و خراب گردد .

ط) ‌پائین کشی غیر اصولی قالی جهت ادامه بافت و دوخت چله ها در روش فارسی بافت  

معمولاً پس از بافت قسمتی از فرش چون قسمت بافته شده بالا می آید و برای ادامه در بافت مشکل ایجاد می شود معمولاً چله ها را شل کرده و فرش را بدور غلتک پائین می پیچند و فرش به پشت چله می رود و این عملیات اگر به درستی انجام نشود یعنی پائین کشی کج باشد و یاشل و سفت گردد علاوه بر کج شدن فرش، باعث پیدا شدن بسیاری از عیوب از جمله بالا و پائین زدگی ، شمشیری رشدن، سره دار بودن و ... می گردد .

دردارهای فارسی بافت پس از صاف نمودن لبه فرش اگر گره های چله ها در بالا دار شل باشد باعث می گردد و  بافت فرش با مشکل مواجه شده وعیوب ظاهری فرش بیشتر گردد .

ی) عیوب بافت فرش

     1- غلط بافی :‌

هر گونه شکستگی در نقوش فرش بافته شده و به هم خوردگی طرحج که نتیجه زدن گره اشتباه است غلط بافی می نامندکه می توان مهمترین عوامل را به شرح زیر عنوان کرد.

1- بافنده نقشه را غلط ببافد

2- گوینده نقش را غلط بگوید .

3- طراح ممکن است نقشه را غلط ترسیم کند .

4- عدم تناسب نقشه با رجشمار

5- ضخیم یا نازک بودن نخ چله

6- به جای رنگ مورد نظر در نقشه رنگ دیگری به کار بردن

7- چند ردیف نقشه رانبافتن یا تکرار بافی در نتیجه غلط بافی ، گل ها و سایر نقوش در فرش از اندازه و ابعاد متناسب خارج شده ، ‌و نگاره ها بزرگتر ، کوچکتر و حتی ناموزون دیده می شوندکه باید پس از شناسائی  آن را پیدا و تصحیح کرد .

عدم پیش کشی گره ها

در بررسی پشت برخی از فرشهای نیمه باف و حتی بافته شده ، برجستگیهای کوچکی از نخ خامه ها دیده می شود به عبارت دیگر قسمتهای انتهای یک گره در پشت فرش نسبت به سایر گره برجسته تردیده می شود لذا پس  از بافت هر رج فرش، بافنده باید با استفاده از دست یا شانه‌گره ها را به سمت جلو بکشد در غیر این صورت علاوه بر ارزیابی کم قیمت در آینده پس از استفاده از فرش باعث پوکی فرش و در آمدن سر خامه ها از داخل چله ها می شود .

پوکی فرش

در برخی از فرشها هنگامی که دست را بر روی سطح فرش بکشیم و انگشتان خود را به داخل پرزگره ها فرو بریم متوجه می شویم که نوک انگشتان به راحتی با چله های فرش برخورد می کند که استفاده از گره جفتی (کاهش مصرف خامه در فرش )‌، عدم انطباق نمره ی خامه ها با رجشمار فرش از جمله ‌عوامل آن می باشد که باعث پوکی فرش، سبکی و تقلب در فرش می باشد .

بالا یا پائین زدگی در فرش

در برخی از فرهای نیمه بافت ، متوجه می شویم که رجهای بافته شده در یک  خط مستقیم قرار ندارند و بخشی از رجهای فرش بالاتر و پائین تر از بخش دیگر هستند در این حالت هنگامی که آخرین رج بالفته شده را نگاه می کنیم برآمدگی یا فرورفتگی دیده می شود و این عیب سبب می شود تا گل ها ، نقشه ها یا دراز و کشیده شده و یا کوتاه و پهن دیده شوند و در صورت بالا زدگی در همان قسمت بالا زده رجشمار طولی فرش از رجشمار عرضی آن کمتر می شود و بلعکس علل آن :‌

تغییر ضخامت پود وخامه ها :‌که باعث تغییر ضخامت مربع بافت ( گره ، پود ضخیم و نازک )‌میگردد.

متراکم و تنگ شدن چله ها :‌تراکم و فاصله یافتن چله ها از یکدیگر باعث می شود که گره های فرش به صورت صحیح وبا فاصله مناسب در کنار هم قرار گیرد و در صورت عدم رعایت این نسبت نظم گره ها به هم می خورد و گره ها در رجها نامنظم می گردد .

عدم یکنواختی و منظم نبودن  ضربات دفتین :‌ چنانچه بافنده برخی از قسمتهای فرش را کمتر یا آهسته تر بکوبد گره ها در فرش در همان ق5سمت به طور کامل بر روی هم قرار نمی گیرند و بین رجهای فرش فاصله ایجاد می گردد و یا اینکه با ضربات محکم ، گره ها بهم نزدیک و فشرده می شوند .

شل شدن چله ها :‌ باعث می شود تا گره ها به طور صحیح و کامل روی هم  قرار نگیرند و بین رجهای بافته شده فاصله ایجاد شود .

دو دست شدن بافت .

ضخیم یا نازک بودن بیش از حد چله نسبت به رجشمار نقشه: اگر نخ چله بیش از حد ضخیم باشد به هم نزدیک تر شده و مانع از قرار گرفتن مناسب و به اندازه رجهای فرش  بر روی هم و در نتیجه منجر به بالا زدگی می شود و نازک بودن نخ چله نیز باعث نزدیک شدن و فشردگی گره ها در رجهای فرش شده و پائین زدگی ایجاد می شود . ولی برای برطرف کردن عیب:

الف) ‌بیشتر نمودن شدت  و تعداد ضربات دفتین در محل بالا زدگی

ب) نازک نمودن پود

ج)‌کاهش ضخامت نخ های خامه مصرفی

د)‌کاهش ضر بات دفتین، ضخیم تر شدن خامه و دولانمودن خامه مصرفی

شمشیری:

چنانچه ابتدا و انتهای برخی از فرشها را به دقت بررسی کنیم متوجه می شویم که دارای  گودی و فرورفتگی خاصی هستند به نحوی که قسمت گلیم بافی وچند رج از بخش بافته شده به سمت پائین انحنا یافته است و شبیه به شمشیر گشته استاین عیب معمولاً در فرشهایی که گلیم بافی آنها از استقامت کافی برخوردار نیست .

و یا گلیم بافی فرش شل می باشد به وجود آید که بر اثر ضربات دفتین ایجاد می شود . و برای جلوگیری از آن باید از چوب مهار و یا گلیم بافی مناسب بهره گر فت .

شکل

کجی فرش (‌تورفتگی یا شکم دار شدن فرش)

چنانچه به هر دلیل حاشیه های طولی وعرضی فرش در یک خط مستقیم قرار نداشته و تورفتگی و برآمدگی شود دچار عیب کجی است ، و علل آن عبارتند از :‌

الف) عدم پخش صحیح چله بر روی سردار و کوجی در فارسی بافت.

ب) نداشتن کوجی: ‌یکیک از مهمترین وظایف کوجی جلوگیری از کجی فرش است .

ج)‌ پاره شدن نخ کوجی

د )‌تاب زیاد پود ضخیم که باعث جمع شدن پود ضخیم بدور خود می شود وباعث جمع شدگی قالی می گردد.

ه )‌کشیدن بیش از حد پود ضخیم

و) عدم رعایت اندازه ها در هنگام پائین کشی ودوخت قفرش :‌در هنگام پائین کشی فرش باید دقت شود تا فاصله ی لبه های دو طرف فرش با راست و چپ روها یکسان و لبه کار در یک خط موازی با زیر دار باشد .

7- شانه دار شدن (‌سرکجی )‌: اگر بعضی فرشها را در امتداد طولی تا کرده و یک نیمه ی طولی را بر روی نیمه دیگر قرار دهیم متوجه خواهیم شد که اندازه ی طولی یک نیمه بیشتر از سمت دیگر است و علل آن عبارتند از:

الف ) تراکم چله ها در یک طرف قالی : ‌در این حالت نزدیک شدن بیش از حد چله ها به هم باعث می شود تا گره ها در همان طرف به طور کامل بر روی هم قرار نگیرد و بین رجهای بافته شده فاصله ایجاد شود و باعث شانه دار شدن در همان سمت فرش شود .

ب ) شل شدن چله ها در یک طرف دستگاه : در این حالت گره ها به طور کامل روی هم قرار نگرفته و باعث زیاد شدن طول فرش و در یک نیمه می شود .

ج ) ‌عدم یکنواختی در کوبیدن دفتین

د )‌ موازی نبودن سردار و زیر دار

ه ) ‌سفت نمودن بیش از حد گوه ها و پیچ های تعبیه شده در سردار :‌که باعث انحنا و کجی لوله های فلزی یا چوبی دار  می شود .

8) ترک ( سره )‌: اگر فرش را از نیمه عرضی تا کرده و بر روی قسمت دیگر قرار دهند در این حالت چنانچه لبه های کناری فرش یا حاشیه ها کاملاً بر روی هم قرار گیرد (‌نیه اول فرش با نیمه دوم برابر باشد)‌ فرش سالم است در غیر این صورت فرش سره دارد .

9) قیچی زدن نامنظم

10) ‌بالا گیری (‌تودزدی)‌: چنانچه نقوش برخی از فرشها را ببینیم دربرخی از قسمتهای عرضی دچار شکستگی شده اند به شکلفی که ادامه حرکت بندها در یک امتدادنبوده ، حتی خطوط نگاره ها و گل ها نیز به صورت عرضی در یک ردیف قرار دارند دچار شکستگی هستند که این امر به علت حذف یک یا چند ردیف از نقشه فرش است .

11) رها کردن سر پودر در حین بافت: در بعضی از مناطق قالیبافی هنگام فاتن قالیهای بزرگ از دو یا چند بافنده استفاده می شود و هر بافنده قسمتی از فرش را می بافد در این حالت ممکن است تعداد رجهای بافته شده توسط یک بافنده بیشتر باشد و بافنده دیگر کمتر ببافد و پس از هر بار پودرکشی مجبور باشد سرپود را رها کند و تا بافنده دوم از آن استفاده کند در این حالت مقداری از سرپود اضافه می ماندو اگر به درستی قیچی نشود و به طور موازی و مرتب رجهای دیگر پود کشی نگردد و در پشت قالی رگه های پود که به صورت اختلاف سطح ، رگه دار یامدرب به هم متصل به وجود می آید و حالت فرش رخو شده را پیدا می کند .

12) ترنج دار شدن فرش: گاهی اوقات نقش وسط فرش ( ترنج ) به طور کامل در وسط قرار نگرفته است و ترنج دار شدن به این معنی می شود که نقش وسط فرش جمع تر و یا کشیده تر شده است که دلایل آن:

الف )‌تغییر ضخامت نخ نخ پود در نیمه اول یا دوم فرش

ب )‌تغییر ضخامت خامه مصرفی در نیمه اول و دوم فرش

ج ) دو دست شدن بافت

د ) افزودن به رجهای فرش یا کاستن از آنها در نیمه اول و یا دوم فرش

ه ) بهم ریختن نظم چله ها در اول یا وسط و آخر فرش و نقشه ها در جای خود نیافتن

13) لوله شدن: در بعضی از فقرشها ، لبه فرش به پشت فرش لوله شده یا پیچیده است. در هنگام بافت مشخص نمی باشد و هنگام اتمام قالی مشخص می شود که مهمترین دلایل آن :

الف )‌تاب زیاد پود ضخیم

ب ) کشش زیاد پود ضخیم