1- کلیات
علم فرق و مذاهب یکى از دانشهاى دیرین و دیرپاى اسلامى است که از همان سده هاى نخستین اسلامى پا گرفته و همچنان مورد توجه اندیشمندان اسلامى است . یکى از عوامل پویایى و پایندگى این علم ، پیوند نزدیک آن با حیات دینى و فرهنگى جامعه اسلامى است . هر چند آثار بر جاى نشان مى دهد که همواره نوعى تعصب و روحیه تقابل بر این علم سایه انداخته و داورى هاى نادرست گاه چهره اى کاملا غیر واقعى از جریانهاى فکرى مخالف به نمایش گذاشته است ، اما با این همه ، هیچ مورخ و پژوهنده تاریخ تفکر اسلامى از این علم بى نیاز نیست .
بررسى آرا و عقاید فرقه هاى گوناگون از یک جنبه دیگر نیز حایز اهمیت است . چنان که مى دانیم ، در مباحث فکرى و اعتقادى از خردورزى و نقد و تحلیل نظریه ها و آراگریزى نیست ؛ طبیعى است که هر نقد و نظر عالمانه پیشاپیش نیازمند شناخت درست آرا و مقایسه دقیق میان آنهاست . علم فرق و مذاهب ، اگر به درستى آموخته شود، مى تواند ما را در شناخت دیدگاههاى مختلف اعتقادى بینش و بصیرت بخشد.
اما از همه مهمتر، اینکه علم مذاهب حتى در فهم بخشهایى از متون دینى نیز ما را یارى مى رساند؛ گاه ابهامهاى موجود در روایات اسلامى را مى زداید و گاه بر وضوح مفاهیم مى افزاید. در روایات شیعه و سنى بارها از فرقه هاى مختلف نام برده شده یا عقیده آنان نقل و نقد شده است . اصولا اهل بیت علیه السلام در بیان معارف حقه معمولا ناظر به آراى مخالفان بوده اند و مرز حقایق دینى از عقاید بشرى را جدا کرده اند. از زمان امام محمد باقر علیه السلام که ائمه علیه السلام فرصت بیان حقایق دین را پیدا کردند، جامعه اسلامى مملو از آرا و عقاید بیگانه بود و نحله هاى گوناگون در تفسیر مفاهیم قرآنى هر یک به راهى مى رفتند. در چنین وضعیتى ناگزیر براى روشن شدن حقیقت باید آراى ناصواب را بازگو کرد.
نام و عنوان علم
این علم بر خلاف سایر علوم اسلامى از یک نام مشخص و منحصر به فرد برخوردار نیست و در طول سده هاى گذشته عناوین مختلفى را براى این علم به کار برده اند. اما در مجموع معروفترین تعبیر، یکى فرق و مذاهب و دیگرى ملل و نحل بوده است .
از لحاظ لغوى ، فرق ، جمع فرقه به معناى گروهى از مردم است . مذاهب ، جمع مذهب به معناى راءى و عقیده مى باشد. ملل ، جمع مله به معناى دین و شریعت است و بالاخره نحل ، جمع نحله و به معناى ادعا به کار مى رود.(1)
هر چند تعبیر )) فرق و مذاهب (( و نیز ))ملل و نحل (( در اصطلاح گاه به جاى یکدیگر به کار مى رود اما چنین مى نماید که اکثرا از عنوان دوم در معنایى عامتر و شاملتر استفاده مى شود )) . ملل و نحل (( معمولا به معناى گرایشهاى مختلف فکرى و اعتقادى در ادیان و نیز پیروان آنها به کار مى رود، در نتیجه شامل فرق و مذاهب اسلامى و غیر اسلامى مى شود. اما از ))فرق و مذاهب ((خصوص فرق و مذاهب اسلامى قصد مى شود. به هر حال در این کتاب این تعابیر به یک معنا یعنى فرق و مذاهب اعتقادى دین اسلام به کار مى رود.
در هر دین و آیین معمولا پس از رحلت پیامبر یا بنیان گذار دین ، در میان پیروانش اختلافاتى رخ مى دهد و این اختلافها گاه به قدرى عمیق است که باعث پیدایش مذاهب و مکاتب مختلف مى گردد و پیروان دین را. گروههاى متعدد تقسیم مى کند. این اختلافها مى تواند در موضوعات مختلفى چون موضوعات سیاسى ، فقهى ، اخلاقى ، و اعتقادى باشد. معمولا مهمترین و شدیدترین اختلافها، اختلافهاى اعتقادى و کلامى است ؛ از این رو، در این کتاب تنها به فرق و مذاهبى پرداخته مى شود که منشاء پیدایش آنها آراى خاص اعتقادى و کلامى بوده است .
اما درباره پسوند ))اسلامى )) در عنوان )) فرق و مذاهب اسلامى (( باید گفت که وقتى یک مذهب را با این عنوان توصیف مى کنیم منظور این نیست که تمام مطالب آن مذهب منطبق بر اسلام یا مستقیما برگرفته از متون اسلامى است ، بلکه منظور این است که آن مکتب در حوزه تفکر اسلامى رشد و پرورش یافته است و آراى آن غالبا با استناد به منابع اسلامى طرح شده است ، هر چند ممکن است در نحوه استناد و استنباط از متون دینى اشتباهاتى رخ داده باشد یا حتى اساسا انحرافى از مبانى دینى به شمار آید.
تعریف علم و ویژگیهاى آن
کاملترین تعریف براى یک علم ، تعریفى است که ویژگیهاى مختلف علم را دربرداشته باشد. به دیگر سخن ، تعریف جامع ، تعریفى است که هم به موضوع علم اشاره کند و هم از روشها و غایت آن یاد کند. بر این اساس ، مى توان گفت : علم فرق و مذاهب اسلامى ، علمى است که به شیوه توصیفى و تاریخى درباره مذاهب اسلامى بحث مى کند و به معرفى آنها مى پردازد.
در این تعریف به روش (توصیفى و تاریخى )، موضوع (مذاهب اسلامى ) و غایت (معرفى مذاهب اسلامى ) اشاره شده است . حال به توضیح این سه ویژگى مى پردازیم .
پس از رحلت پیامبر صلى الله علیه و آله در میان امت وى اختلاف نظرها و منازعات اعتقادى رخ داد و این منازعات در نهایت به پیدایش فرقه ها گوناگون انجامید. نخستین اختلاف اساسى ، مساءله امامت و جانشینى پیامبر صلى الله علیه و آله بود که امت اسلام را به دو گروه شیعه و سنى تقسیم کرد. مساءله ایمان و کفر فاسق دومین اختلاف بود که در شکل گیرى خوارج ، مرجئه و معتزله در میان اهل سنت مؤ ثر بود. اختلاف روشها به ویژه از جهت عقل گروى و نص گروى نیز در پیدایش برخى از فرقه ها همچون اهل الحدیث ، اشاعره و معتزله تاءثیر داشت . این مذاهب همگى به خدا و نبوت پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله اعتقاد داشتند و قرآن و احادیث نبوى را مى پذیرفتند و عقاید و احکام ضرورى همچون معاد، فرشتگان ، نماز و روزه را قبول داشتند، اما در پاره اى عقاید دیگر با یکدیگر اختلاف داشتند. همین اختلافها باعث پیدایش فرقه هایى در میان امت اسلام گردید.
اما موضوع علم مذاهب و فرق اسلامى ، مذاهب اعتقادى اسلامى است . در این علم عقاید مذاهب اسلامى و گاه نقاط اشتراک و اختلاف آنها مورد بحث و بررسى قرار مى گیرد. تاءکید بر بعد اعتقادى مذاهب از آن روست که اختلاف در مباحث اخلاقى و فقهى به اندازه اى نیست که موجب تشکیل یک فرقه مستقل شود، بنابراین در این علم هر چند گاه به اختلافات غیر اعتقادى نیز اشاره مى شود. اما این مباحث بیشتر جنبه حاشیه اى دارد و در چارچوب اصل این علم قرار نمى گیرد.
غایت این علم ، معرفى مذاهب و فرق اسلامى و عقاید خاص آنهاست . در اینجا نیز کتابهاى فرق و مذاهب گاه استطرادا به نقد آرا مى پردازند و یا به اشاره از حقانیت یا بطلان مذاهب سخن مى گویند.
در کتابهاى حدیث ، از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله نقل شده که ایشان فرمودند: امت حضرت موسى صلى الله علیه و آله پس از او به هفتاد و یک فرقه تقسیم شدند و امت حضرت عیسى علیه السلام پس از او به هفتاد و دو فرقه تقسیم شده اند و امت من پس از من به هفتاد و سه فرقه تقسیم خواهد شد و تنها یکى از این فرقه ها اهل نجات است . به نظر مى رسد یکى از اهداف برخى نویسندگان فرق و مذاهب اسلامى ، مشخص کردن این فرقه ها و معرفى فرقه ناجیه است . (2) حتى تکثیر برخى فرق مثل شیعه و معتزله و خوارج توسط برخى از نویسندگان اشعرى مسلک نیز ظاهرا به جهت تصحیح عدد هفتاد و سه است .
به هر حال مباحث زیادى درباره این حدیث قابل طرح است که در حوصله کتاب نیست ، تنها اشاره مى کنیم که اولا در احادیث مذکور پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله از آینده خبر مى دهند و معلوم نیست تا چه زمانى این هفتاد و سه فرقه کامل خواهد شد و شاید در زمان نویسندگان کتابهاى فرق و مذاهب این عدد هنوز کامل نشده است و در آینده باز فرقه هاى دیگرى به وجود آیند. ثانیا شاید بیان اعداد مذکور کنایه از کثرت فرق بوده و اینکه در امت پیامبر صلى الله علیه و آله فرقه هاى به وجود آمده بیشتر از فرقه هاى امتهاى سابق خواهد بود.
مساءله مهم درباره حدیث مذکور، یافتن فرقه ناجیه و ملاک نجات یافتن آن است که به نظر مى رسد پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله در احادیث متعدد همچون حدیث ثقلین و حدیث غدیر آن را به روشنى مشخص فرموده اند.
روش علم مذاهب ، روش نقلى ، تاریخى و توصیفى است ، در این علم ابتدا تاریخ هر فرقه و منقولات موجود درباره چگونگى پیدایش و عقاید و آراى ویژه آن مورد مطالعه و بررسى قرار مى گیرد و آنگاه بر اساس این مواد، هر مذهب اعتقادى توصیف و تحلیل مى گردد. بنابراین در علم مذاهب هدف ، نقد و رد مذهبى خاص و توصیه به پذیرفتن مذهبى دیگر نیست ، بلکه معرفى و توصیف مذاهب با روش نقلى هدف اصلى در این علم است . البته هر کس حق دارد به نقد علمى یک مذهب بر اساس روش عقلى - نقلى بپردازد، اما این گونه نقدها هدف اصلى علم مذاهب نیست بلکه یکى از آثار و فواید آن مى باشد. در حقیقت این علم تنها زمینه را براى نقد آماده مى سازد، چون هر نقد مطلوبى پیشاپیش به شناخت درست موضوع نیازمند است .
رابطه علم کلام با علم فرق و مذاهب اسلامى
بر اساس مطالب بالا مى توان به ارتباط علم کلام و علم مذاهب پى برد. همان گونه که گذشت ، علم مذاهب با روش تاریخى و نقلى به معرفى و توصیف مکاتب مختلف کلامى مى پردازد و تاریخ پیدایش هر مذهب و نیز آرا و عقاید آن را بررسى مى کند. اما علم کلام درباره اعتقادات اسلامى به شیوه عقلى - نقلى بحث مى کند و هدف اصلى آن استنباط عقاید اسلامى و دفاع از این عقاید است و از همین جاست که استدلال عقلى و نقلى نقش اصلى را در آن ایفا مى کند. بنابراین ، دو علم مورد بحث از لحاظ روش ، غایت و موضوع با یکدیگر تفاوت دارند. روش علم کلام روش عقلى - نقلى است در حالى که روش علم مذاهب صرفا روش نقلى و تاریخى است . غایت علم کلام استنباط عقاید اسلامى و دفاع از آنهاست . حال آنکه غایت علم مذاهب معرفى مکاتب اعتقادى مى باشد. موضوع علم کلام ، اعتقادات دینى و موضوع علم مذاهب ، فرقه هاى اعتقادى است .