خبرگزاری فارس: در این مقاله سعی شده، ضمن بیان مقّدمه ، نگرشی به تاریخچه ی تحقیق و توسعه ،و ضرورت و اهمیّت تحقیق و توسعه در دنیای امروز، وتعریف تحقیق و توسعه بیان شود و همچنین به نقش تحقیق و توسعه در برنامه ریزی، ضرورت ارتباط میان دانشگاه ها و مراکز پژوهشی، نقش پژوهش در توسعه مدیریت، فعالیت ها و بخش های تحقیق و توسعه، شاخص های تحقیق و توسعه، اشاره می گردد.
چکیده
توسعه یا اندیشه ی پیشرفت و تحّول، در جهت بهسازی فردی و اجتماعی ، قدمتی به طول تاریخ بشر دارد. دانشمندان معاصر معتقدند که توسعه و پیشرفت علوم در نیمه ی دوم قرن بیستم ، به مراتب بیشتر و جامع تر از پیشرفتی است که کلیه ی علوم از بدو پیدایش تا پایان نیمه ی اول قرن بیستم داشته اند. تصّور اینکه در چنین مّدت زمان کوتاهی، علوم بشری تا این حد پیشرفت کرده باشند، کمی تعجّب آور و مشکل می نماید، ولی اگر توجّه شود که استفاده از روش صحیح تحقیق علمی نیز، قدمتش بیش از یک ربع قرن نیست، این حقیقت را می توان به سادگی قبول کرد که توسعه و پیشرفت سریع علمی ، صرفاً مرهون و مدیون به کار گیری روش های دقیق و صحیح علمی بوده است.
نهادینه کردن مبانی علم، به تحقیق و پژوهش ، وابسته است. ارتقاء فرهنگ پژوهش و تحقیق ، به اعتقاد ، باور و اشتیاق محققان دانشگاهی و پژوهشگران کشورنسبت به تحقیق بستگی دارد. در این راستا توجّه به تحقیق که منجر به توسعه و پیشرفت در عرصه ی فعالیتهای اقتصادی، اجتماعی، فنّی، و … در جامعه می شود ، یکی از مباحث مهّمی است که پرداختن به آن از اهمیّت خاصی برخوردار است .چرا که علم بدون عمل و عمل بدون علم، هر دو آفت زندگی اجتماعی هستند.
در این مقاله سعی شده، ضمن بیان مقّدمه ، نگرشی به تاریخچه ی تحقیق و توسعه ،و ضرورت و اهمیّت تحقیق و توسعه در دنیای امروز، وتعریف تحقیق و توسعه بیان شود و همچنین به نقش تحقیق و توسعه در برنامه ریزی، ضرورت ارتباط میان دانشگاه ها و مراکز پژوهشی، نقش پژوهش در توسعه مدیریت، فعالیت ها و بخش های تحقیق و توسعه، شاخص های تحقیق و توسعه، اشاره می گردد و نهایتاً پیشنهادها و راهکارهای کاربردی و علمی در محور موضوع مقاله ، ارائه می شود.
واژگان کلیدی :تحقیق ، توسعه ، پبشرفت ، جامعه .
مقدمه
تحقیق و توسعه و مدیریت از ارکان ایجاد، توسعه و بهره برداری از تکنولوژی و از جمله ضروریات توسعه ی اقتصادی، اجتماعی در هر کشوری هستند و در کشورهای در حال توسعه که در صدد خود کفایی صنعتی و اقتصادی هستند، سیاست گذاری و طرح ریزی برنامه های تحقیق و توسعه و اعمال مدیریت اثر بخش ،بر ای فعالیت ها در اولویت ملیّ، صنعتی و تولیدی قرار دارد. گسترش و ارتقای فعالیت های تحقیق و توسعه «خصوصاً تحقیقات صنعتی ، مستلزم شناخت عوامل مؤثر در فرآیند تحقیق و توسعه، و طراحی سیاست ها و مکانیزم های اثر بخشی این قبیل فعالیتّهاست.
در دنیای کنونی (قرن بیست و یکم)، سرمایه گذاری در بخش تحقیقات، از اهداف بلند مّدت و استراتژیک همه ی جوامع می باشد. در حال حاضر کشورهای پیشرفته و توسعه یافته ی دنیا، سهم قابل توجهی از GNP خودشان را صرف تحقیق می کنند. و این دسته از کشورها، توسعه و پیشرفت خود را، مرهون توجّه به نگرش صحیح به این مسأله می دانند. ولی متأسفانه با وجود همه ی اینها، هنوز نگرش علمی و فرهنگ تحقیقاتی در جامعه ی ما ، به درستی جا نیفتاده است و درست است که در صحبت های روز مره ازواژه ی تحقیق و پژوهش بیشتر استفاده می کنیم ، ولی در عمل و اجرا، تحقیق علمی به معنای واقعی ، در کشور ما وجود ندارد. بر اساس آمار ارائه شده 94 درصد از تحقیقات انجام شده ی دنیا در کشورهای پیشرفته و تنها 6 درصد آن در کشورهای جهان سوم انجام می گیرد. (نژاد ایرانی، 1382، 65)
در شرایط رقابتی دنیای صنعتی و اقتصادی حاضر، انجام فعالیّت های تحقیق و توسعه، یکی از اثر بخش ترین کارهایی است که مدیران موسسات و سازمان ها می توانند به آن ، روی آورند. باید توّجه داشته باشیم که در کشورهای صنعتی و پیشرفته ی جهان، هزینه هایی که به فعالیت های تحقیق و توسعه اختصاص داده می شود، روز به روز در حال افزایش می باشد. از طرف دیگر، روی آوردن به تحقیق و توسعه، بدون ایجاد زیرساختهایی که لازمه ی چنین واحدهایی است ، ساختار سازمانی، ویژگی های نیروی انسانی ومدیریت این سازمان ها، موجبات شکست فرآیند تحقیق و توسعه ی موسسات و بنگاه های اقتصادی را فراهم خواهد کرد. لذا توّجه به چنین واحدهایی میتواند جامعه را به سوی پیشرفت قابل توجه هدایت نماید و کشور ما می تواند خود را از یک جامعه ی در حال توسعه ، به یک جامعه ی پیشرفته و صنعتی تبدیل نماید.
نگرشی به تاریخچه ی تحقیق و توسعه
توجّه به تحقیق و توسعه ، بعد از جنگ جهانی دوّم ،به صورت فزاینده در نظر بوده و قبل از آن ، تنها معدودی از موسسات خصوصی و خدماتی تحقیقاتی برای صنایع انجام میدادند.
مدیریت سازمان های تحقیق و توسعه ،در سال های قبل از جنگ جهانی دوّم به علّت کوچک بودن این موسسات پیچیده نبود و رویارویی فعالیت های تحقیقی و توسعهای با دیگر عوامل ، به سادگی انجام می گرفت. پس از جنگ جهانی دوّم، ایالات متحّدهی آمریکا از طریق سرمایه گذاری بر روی نتایج به دست آمده از فعالیت های تحقیق و توسعه ی زمان جنگ، به سرعت پیشرفت کرده و به حجم و پیچیدگی واحد های تحقیق و توسعه افزوده شد که در نتیجه ، بهبود فزاینده ی محصولات جدید را، به همراه داشت. بنابراین در واقع از زمان جنگ جهانی دوّم تا کنون، تحقیق و توسعه به عنوان عامل اصلی رشد و دگرگونی جوامع صنعتی ، شناخته شده است.
تحقیق و توسعه ، در تاریخ تکامل و رشد خود، سه نسل را طی کرده است .(ساحتی مهر، 1382، ص 77):
1- نسل اوّل: در این نسل ، لابراتوارها یا آزمایشگاه ها ، محّل فعالیّت دانشمندان بود و در حقیقت دراین مرحله ،تحقیقات عمدتاً به صورت فردی ، انجام می گرفت که موجب اختراعات و تحولّات عظیمی نیز شدند.
2- نسل دوّم: دراین نسل ، واحدهای تحقیق و توسعه ی صنعتی در کارخانجات با لابراتوارها تماس تنگاتنگ داشتند. در این دوره ، کارخانجات با محدودیت شدید بازار ورقابت ، روبرو بودند. مشخصه ی تحقیق و توسعه از این دور به بعد ، این است که این گونه تحقیقات تنها و تنها ، در بستر فعالیّت خلّاق و پویایی مجموعه تکنولوژی های مرتبط با محصول و در پیوند متقابل و تنگاتنک با صنعت ، معنی و مفهوم یافتند.
3- نسل سوم: در این نسل واحد های تحقیق و توسعه هستند که وظایف، نقش و محتوایشان ، تحول نوینی پیدا کرده است .امروزه تحقیق و توسعه ، در سراسر دنیای پیشرفته ی صنعتی، به یک فعالیّت عمده ی صنعتی و دولتی تبدیل شده و به صورت سازمان هایی در آمده است که علاوه بر احاطه و پاسخگویی به مسائل صنعتی و تکنولوژیکی ، با مسائل سیاسی، امنیّتی و فرهنگی در ارتباط بوده و یکی از ابزارهای قدرت، به معنای در دست داشتن توسعه ی صنعتی و در پی آن توسعه ی اقتصادی جامعه، تلقی می شود. اکنون تحقیق و توسعه نه تنها به مدیران کارخانجات یا موسسات بلکه به مسئولین مملکتی و امنیتّی نیز، گزارش می دهد. بنابراین دوران کنونی ، را باید دوران ارتباط منسجم و ارگانیک میان حوزه ی نوین تحقیق و توسعه (حوزه ی عمل مشترک دانشگاه و صنعت) و دولت دانست.
ضرورت و اهمیت تحقیق و توسعه
علمای معاصر را اعتقاد بر این است که توسعه و پیشرفت علوم ، در نیمه ی دوم قرن بیستم ، به مراتب بیشتر و جامع تر از پیشرفتی است که کلیه ی علوم از بدو پیدایش خود تا پایان نیمه ی اوّل قرن بیستم داشته اند. تصور اینکه در چنین مدّت زمان کوتاهی، علوم بشری تا این حد پیشرفت کرده باشند ،کمی تعجّب آور و مشکل می نماید، ولی اگر توجّه شود که استفاده از روش صحیح تحقیق علمی نیز، قدمتش بیش از یک ربع قرن نیست، این حقیقت را می توان به سادگی قبول کرد که این توسعه و پیشرفت سریع علمی ،صرفاً مرهون و مدیون به کار بردن روش های دقیق و صحیح علمی بوده است.
از بررسی تاریخی شگفتی ها و دستاوردهای علمی و فنّی و پژوهش ، در عرصه های گوناگون زندگی انسان ها، نتیجه گرفته اند که بسیاری از مهارت های ساده که امروز بدیهی محسوب می شود، برای نمونه حتّی خواندن و نوشتن و حساب کردن، که میلیونها انسان قادر به انجام آن هستند، محصول صدها و هزاران سال توسعه فرهنگی تراکم پذیر، بوده است و همه ی نظام های اقتصادی ، بر یک «بنیان دانایی» استوارند. این داناییها، پیوسته تحّول می یابند و دانایی شگفت انگیز دیروز که گاهی جادویی و خارق العاده تلقی می شد، امروز به یک کار و مهارت عادی تبدیل می شود. این نوآوری ها ، با چنان سرعتی پیش می روند که هر واحد از زمان، معادل پولی بسیار ارزشمند ی پیدا می کند. به اعتقاد الوین تافلر (1371)، یافته ها و دستاوردهای علمی و فنّی، همه ی جوامع را به چالش می طلبد و به نهادهای گوناگون ، به ویژه نهاد آموزش و پرورش، بیش از هر دستگاه دیگر هشدار می دهد که برای رویارویی با چنین تحولاتی لازم است خود را مجهزوآماده سازند. این آمادگی بیش از همه باید در عرصه ی تفکر و پژوهش تحقق یابد، چرا که اگر فکر پدیده ی درونی جامعه نشده باشد و به صورت درون زا از بطن و متن جامعه برنخیزد، القا و اعمال آن از برون ، چاره ساز و سامان بخش ، نخواهد شد.
رشد و توسعه اقتصادی ، اکنون بیش از آنچه که به گسترش وسایل یا زمین و تعدد نیروی کار بستگی داشته باشد ، به اندیشه و تکنولوژی نو، وابسته است. حتّی در کشورهای پیشرفته، پژوهشگران بهره وری و توسعه به این نتیجه رسیده اند که وقتی که ابراز تولید و سرمایه ی مادّی و زمین و جز اینها در یک دستگاه اقتصادی به حد اشباع رسیده ، و حتّی در جامعه ،اشتغال کامل حاصل شده و از سرمایه ها، بهترین استفاده بشود و ساختار و سازمان در بهترین وضع خود باشند، برای بهره وری بیشتر، باید به سراغ علوم و فنون جدید رفت .(یونسکو، 1984، ذکر شده در قاسمی پویا، 1381). در حقیقت دگرگونی مستمر روش ها، فنون تولید و پژوهش های بنیادین کاربردی، و به طور کلی پیشرفت در جامعه ، منوط به تحقیق و توسعه در جهان امروز است.
ذکر این مطلب نیز خالی از لطف نخواهد بود که فقط کشورهای پیشرفته، همیشه در همهی زمینهها، اول نیستند و در آینده نیز، چنین خواهد بود. بلکه بر عکس، هر ملتّی، در هر سطحی از توسعه که باشد، می تواند در نوآوری علمی، دست کم در برخی از زمینه ها، به ویژه در زمینه هایی که امکان رشد برای آنان وجود دارد ، فعالانه تلاش کند، وخود را با کاروان علوم و فنون نو، همراه و دمساز سازد.
تعریف تحقیق و توسعه
قبل از پرداختن به تعریف جامع تحقیق و توسعه ، لازم است تعریف روشنی از دو واژه ی تحقیق و توسعه و انواع تحقیقات داشته باشیم:
تحقیق: تحقیق را یک فعالیّت منظم و مدرن می دانند که هدف آن کشف و گسترش دانش و حقیقت است (سیف نراقی و نادری، 1379، ص 37). به عبارت دیگر مجموعه ی فزایندی را که سعی می شود توسط آن مشکلات حل شود، تحقیق می نامند. (سکاران، ترجمه ی فارسی، 1380، ص 6)