تحقیق مقاله رایگان شاعران و دانشمدان در عهد ساسانیان

تشکل ادبیات دری در عهد سامانیان

دودمان فرهیخته و مدبر سامانیان در کنار سایر ویژگی ها با دو اصل ناب شناسایی می گردند:

      1 -  تامین تمامیت ارضی زیست بوم آریائیان و احیای فرمانروایی دیرنده این ملت در چارچوب خراسان بزرگ که دیگر ماورا و مادون نداشت .

      2 -  تشکل و گسترش ادبیات فارسی – دری بر فراز میراث گرانسنگ فرهنگ پارین و به اساس الهام و نیاز اندیشه نوین .

      درنگی بر یاد کرد تاریخ نگاران هم روزگار سامانی ، صولت و فرمان گستری سامانیان را بر خراسان تبیین می بخشد .

      از تاریخ  بلعمی در352 برابر با 963 می خوانیم :

“ ملک خراسان ابوصالح بن نوح فرمان داد، دستور خویش را که این کتاب را پارسی گردان هرچه نیکو تر . ” (1)

      از گرشاسپ نامه ابو المؤید بلخی در356 برابر با 967 میلادی شاهد می آوریم که می گوید :

       “ و آنچه در کتب خواندم جمله بنوشتم و جمع کردم از بهر پادشاه جهان، امیر خراسان ، ملک مشرق نوح بین منصور مولی امیر المؤمنین     “(2)

      و همینگونه حدود العالم را می خوانیم که در 372 برابر با 983 نوشته است :“ امیر خراسان در بخارا نشیند و از آل سامان است .“ (3)

      اکنون با آگاهی از قلمرو مشخص خراسان، بسیط پر پهنای آل سامان که برخلاف باور سلطه طلبان، دیگر ماورا و مادونی را نمی شناخت،  نگرشی داریم بر روند تشکل ادبیات فارسی –  دری در ین خطه.

      زوال امپراطوری ساسانی و کوشانی ، افول زبان و ادب پهلوی را با خویش داشت . اعراب فاتح از همان نخستین روزگار تسلط خویش خواستند زبان عربی در همه شئون مردم رسوخ کند. سفال های بدست آمده از مرو نشان می دهد که تعلیم خط و زبان عربی از همان سده هفتم میلادی آغاز گردیده است .

      در سالهای  700 –701  برابر با  80 هجری ، دیوان و دفاتر دولت به عربی انتقال یافت و تا  20 سال دیگر یعنی 717 یا 719 به شهادت نامه “ دیوشتیج “  ( شاه سغد ، حاکم سمرقند ) به حاکم عرب می بینیم که مکاتبات رسمی همه به عربی برگشته است .از قول جهشیاری که می نویسد از سال 742 آموزش زبان و خط عربی در تمام قلمرو خراسان اجباری گردید (4) در می یابیم که عربی سازی و ضدیت بافرهنگ و زبان بومی به شدت  ادامه داشته است.

      اما در کنار این روند می نگریم که لهجه های سغدی ، خوارزمی ، تخاری ، فارسی و غیره همچنان ادامه دارد و بویژه لهجه دری در بیان و نگارش و تبلیغ آیین اسلام زیاد مورد استفاده است .

      حفاری های تورفان  و مرو نشان داد که در سده های 7 و8 زبان دری میان مردم مورد استفاده بوده است . همچنانکه  المقدسی از گسترش زبان فارسی در قرن هشتم در بلخ گفته است . (5)

      نرشخی می گوید : “ در یک مسجد بخارا که در 713 بنا شده بود، قرآن را به فارسی قرائت می کردند و  در سال 728 یکی از مبلغان اسلامی به سبب اینکه زبان فارسی را خوب نمی دانست از وظیفه برکنار شد (6)

      طبری در مورد خیدر افشین شاهزاده اسروشنه می نویسد :

      “ از اسروشنه اهالی وگماشتگان وی بدو نامه های به پارسی می نوشتند ..” (7)

      همچنان طبری می گوید : کتاب و آثاری دری در دربار همه امرای محلی که تا عهد سامانیان حکمروا بودند، وجود داشت و از آن امرا  چنین نام می برد :

      ترمذ شاه ،  طرخون (که از پسرش ابو الینبغی سرود سمرقند را به یادگار داریم )، شومان شاه تخارستان ، غزوان ملک الصغانیان ، کفتان شاه ( نزدیک ترمذ) ، وردان خدا ، اسپبد بلخ  ، باذام مرورود  ، سهرک ملک طالقان  ، ترسل ملک فاریاب ، روب خان ملک سمنگان ، نمرون ملک غرشستان ، خاناخره  جد افشین , چغان خدا ، رتبیل  وغیره.

      این یادکرد ها مبرهن می سازد که در پهلوی اشاعه زبان عربی، زبان فارسی همچنان مورد استفاده و کار برد مردم و حتی حکمرانان عربی بوده است.

نکته دیگر اینکه در برابر سلطه جویی زبان عربی، دلبستگان فرهنگ و ادب فارسی دو شیوه را در راستای پاسداری فرهنگ فارسی – دری اختیار نمودند:

1 – عده یی با تسلط به زبان عربی به ترجمه آثار پهلوی به عربی آغاز کردند و به این طریق خواستند میراث فکری و معنوی نیاکان خویش را از نابودی کامل نجات بخشند. از این شمارند دانشمندانی چون:

بشار بن برد (700 – 784) ، ابن مقفع (721 – 757) ، ابن خرداد به (820 – 912) و عده دیگر.

2 – گروهی که در برابر تعصب و خشونت عربی به حرکت همسان پرداختند و در برابر کسانی که می گفتند فارسی کلام شیاطین و نار است (8) حدیثی را آوردند که زبان اهل جنت دری و عربی است(9) و ملایک آسمان چهارم نیز به دری سخن می گویند. بناءً سرایش و نگارش به زبان فارسی – دری بیشتر مورد توجه مردم قرار گرفت.

تذکره نگاران از این دوران فقط نام شاعرانی چون: ابو حفص سغدی (آخر قرن سوم)، ابوالعباس مروزی(نیمه دوم قرن دوم) که برای مأمون عباسی قصیده گفت، حنظله بادغیسی (وفات 319)، محمود وراق (وفات 221)، فیروز مشرقی(وفات 283)، ابوسلیک گرگانی، محمد بن وصیف سکزی شاعر قرن چهارم، بسام کرد، هم عصر یعقوب لیث صفاری و محمد مخلد را ذکر می کنند.

و دانشمندان از کتاب شاناق که کنکنه پزشک هندی گندیشاپور و ابو حاتم آن را در عهد مأمون عباسی ترجمه نمود و کتاب بها فرید در عهد اموی ها، یاد می کنند که این کتاب های سده های نخستین اکنون در دست نیست.

باور دانشیان اینست که آثار این عصر که دوران انقلاب و قیام ها بود، در نتیجه شکست قیام ها و سرکوب بعدی پیروان آن، نبود حامی و مشوق قدرتمند و تداوم یورش های بعدی مغول و غیره کاملاً از میان رفته است. البته پختگی و سلاست و ترکیب های عالی شعر و نثر بازمانده عهد سامانیان خود برهان وجود آن آثار مفقوده است.

ادبیات عهد سامانی

ادبیات دری خراسان فقط در عهد سامانیان ایجاد گردید و ماندگار شد. تشویق و حمایه و خواست و تقاضای شاهان سامانی، به عنوان عالیترین مقام و مرجع،  اصلی بود که نتنها مایه ایجاد فراوان آثار نظم و نثر به زبان فارسی - دری گردید، بلکه نهضت بزرگی را در راستای جلب و کشش به سوی ادب و فرهنگ خراسان سبب گردید.

نظامی عروضی می نویسد: زمانی که رودکی از هرات جانب بخارا به همراهی نصر بن احمد سامانی حرکت می کرد، چهار صد شتر زیر بنه او بود. (10) و عوفی می گوید: او را دویست غلام بود(11) رودکی خود یکی از صله هایش را چهل هزار درهم یاد آور می شود:

در کنار این صلات و تشویق ها می نگریم که شاهان سامانی شخصاً انشاء و ترجمه آثار را از دانشمندان تمنا می نمایند و هدایت می دهند. یا نویسندگان با در نظرداشت خواست و نیاز شاهان و امیران سامانی می نویسند:

شاهنامه ابو منصوری به درخواست ابومنصور عبدالرزاق سپهسالار آل سامان؛ ترجمه کلیله و دمنه، ترجمه تاریخ طبری و تفسیر طبری به درخواست نصربن احمد و منصور بن نوح سامانی ، صورت می گیرد. و ابو الموید بلخی در عجایب البلدان می گوید: “ و آنچه در کتب خواندم جمله بنوشتم … از بهر پادشاه جهان امیر خراسان … تا او را از آن مطالعه، موانست بود. (12)

در پرتو این حمایت و تشویق و ادب پروری سامانیان بود که شاعران بزرگی در خراسان ظهور نمود و موجی از شعر و آفرینش تمامیت خراسان را فرا گرفت که از آن شمارند:

شهید بلخی، ابو شکور بلخی، ابو الموید بلخی، دقیقی بلخی، رابعه بلخی، معروفی بلخی، بدیع بلخی.

شاکر بخاری، ابو الحسن جویباری بخاری، آغا جی بخاری.

رودکی سمر قندی، ابوالعباس ربنجنی سمرقندی، ابو شعیب هروی، ابوعبدالله محمد ولوالجی (رستاقی) منجیک ترمذی، طاهر بن فضل چغانی، خسروی سرخسی، کسایی مروزی، عماره مروزی، بشار مرغزی، لوکری مروی، ابوالعلای شوشتری، استغنایی نیشاپوری، قمری جرجانی، ابوزراعه معمری جرجانی، ابوعبدالله فرالاوی و غیره .

از دوران سامانیان، فراوان آثار نابود گردیده است که ما از آن آگاهی نداریم و آثاری هم هست که فقط نام آن ها را از طریق آثار دیگر دانشمندان شنیده ایم به گونه مثال:

تفسیر قرآن ابو علی جبایی(235 – 303) که به فارسی نوشته شده بود.

المعالجه البقراطیه، که در عهد دیلمیان اول به فارسی نگاشته گردید.

رساله لغت پارسی ابوحفص سغدی، شاهنامه ابو علی بلخی، شاهنامه مسعودی مروزی، گرشاسپ نامه ابوالموید بلخی و غیره.

اما در شمار آثار بازمانده عهد سامانیان می توانیم از این کتاب ها نام ببریم:

رساله در احکام فقه حنفی از ابوالقاسم سمرقندی 343 ، تاریخ طبری و تفسیر طبری ترجمه سال 352 ، عجایب البلدان از ابوالموید بلخی، الابنیه عن حقایق الادویه از علی هروی ، کتاب البارع  در نجوم که در 367 تألیف شده و در کتابخانه برلین موجود است، تفسیر قرآن که جلد سوم آن در کتابخانه کمبریج است، هدایت المتعلمین تألیف ابوبکر بخاری نیمه دوم قرن چهار، حدود العالم 372 ه و غیره.

این همه شاعر و دانشمند و آثار گرانقدر که نمی شود همه را در این جستار بررسی کرد در عهد سامانیان و به حمایت ایشان ایجاد گردید.

چرا سامانیان از شاعران و دانشمندان حمایت کردند، انگیزه های آن در چه نهفته است؟ در این رابطه چند نکته به صورت کوتاه ارائه می گردد:

1 – سامانیان که استقلال سیاسی را تأمین نموده بودند می دانستند که تداوم آن در استقلال فرهنگی نهفته است و از آن رو به استحکام پایه های فرهنگ، زبان و ادبیات خویش اقدام کردند.

2 – سامانیان از تاریخ کهن ملت و سر زمین خویش آگاه بودند. ازین رو در جهت تثبیت هویت ملی و نجات مردم از خود بیگانگی، به آفرینش تاریخ قدیم و حماسه ها راغب گردیدند که ایجاد شش شاهنامه: شاهنامه ابوعلی بلخی، ابو الموید بلخی، ابو منصوری(در نثر)، شاهنامه مسعودی مروزی، دقیقی  و فردوسی در نظم محصول نیاز مسلم آن روزگار است.

3 – سامانیان از تبار بزرگان (بهرام چوبین) بودند، از آن رو خفت را تحمل نتوانستند و در راستای عظمت ملی گام برداشتند.

4 – زبان فارسی – دری را رکن اصلی ملت و پایایی خویش می دانستند.

5 – می خواستند دربار سامانی، از بارگاه خلافت بغداد کسری نداشته باشد.

6 – وزرا و دانشمندانی چون: بلعمی ها، جیهانی ها و عتبی ها در دربار سامانی سبب می گردید که توجه به دانشمندان و افتخارات علمی و ملی بیشتر گردد.

7 – شاهان سامانی خود از دانشمندان و خردمندان عصر خویش بودند که طبیعتاً شکوفایی علم و معرفت را می خواستند.

8 – سامانیان می دیدند شاعر و نویسنده هموطنش که عربی نمی نویسد، غریب است و گرفتار ذلت. خواستند این خواری را بزدایند.

با این نیات و آمال بود که ادبیات غنی سامانی، با استواری و زیبایی کلام، تنوع مضمون، ساده گی و ایجاز و با سره گی طبیعی از واژه های عربی ظهور نمود و جاودانی شد. دیگر بر ماست که به عنوان پور بایسته آبا از این میراث بزرگ نیا پاسداری کنیم و بر عظمت و غنای آن بیافزاییم.