تحقیق مقاله دیدگاه اسلام در مورد فقر کودکان

مبارزه با فقر کودکان در اسلام

1- مقدّمه

در کلمات معصومین(ع) فقر پدیده ای ناگوار شمرده شده است ، پدیده ای که به طور معمول غمها را بدنبال خود می آورد،[1]نفس انسان را پریشان[2] و عقل را حیران می کند. فقر اگر چه کفر نیست ولی به جهت اینکه زمینه کفر را فراهم می کند، نزدیک است که کفر باشد.[3] فقر خواری و ذلّت را بدنبال می آورد.[4] تهیدست کوچک شمرده می شود و همچنین سخن او شنیده نمی شود و نتیجتاً منزلت او درک نمی شود،[5] و در دیگر طرف به اندازه کفایت داشتن موجب آسودگی دل و سبکبار شدن در دنیا است.[6] انسان بهتر است اندازه کفاف را برای خود، نزدیکان، آشنایان، برادران دینی و حتّی برای همنوعان خود از خداوند طلب کند[7]و همچنین در صدد تأمین آن باشد. اینها برخی از کلماتی است که ائمّه(ع) در مورد مذمّت فقر و مدح کفاف بیان کرده اند.

کودکان و خصوصاً کودکان یتیم و کودکانی که فاقد والدین صالح می باشند با توجّه به اینکه هنوز نمی توانند خود را اداره و تأمین کنند و حتّی شرایط آنرا ندارند، اهمال در اداره اشان مرگ، مریضی و آسیب دیدن جدّی آنها را بدنبال دارد و آنقدر فقرشان باعث صدمات جبران ناپذیر است که قرآن کریم در مورد آنها سفارش کرده است که اکرام نکردن آنها،[8]راندن و با قهر و غضب[9]برخورد کردن با آنها را تکذیب دین و از گناهان کبیره ای که بر آنها وعده عذاب داده است، شمرده است و به همین جهت علی(ع) در لحظه مرگ خویش نسبت به آنها سفارش کرده است و فرموده است خداوند را در مورد آنها در نظر داشته باشید. پس برای دهنهایشان نوبت قرار ندهید (گاه سیر و گاه گرسنه اشان بگذارید) و در مقابل شما فاسد و تباه نشوند.[10]خداوند در قرآن کریم می فرماید این انسان از امتحانات سخت الهی سربلند بیرون نمی آید مگر اینکه بندگان را آزاد کند یا مساکین خاک نشین و یتیمان قوم و خویش را در شرایط سخت اطعام کند. [11]و در همه یا اکثر آیاتی که قرآن به مصارف مالیات زکات، خمس و فیء که عمده مصرفشان فقرا می باشند، پرداخته است، از باب تأکید به کودک یتیم که خود نوعی فقیر خاص است، اشاره کرده است.

کودکان حتّی اگر یتیم نباشند ممکن است در نتیجه فقر والدین و با عدم صلاحیّت آنها شرایطی مشابه ایتام پیدا کنند که در نتیجه آن پایه های آسیب دیده و جبران ناپذیری را تا پایان عمر به همراه داشته باشند.   

قرآن کریم همچنین نسبت به اصلاح امور کودک یتیمی که مالی به ارث برده، سفارش کرده است تا آنها فقیر نشوند[12]و به سرپرست یتیم و کسانی که با مال ایتام سر و کار دارند فرموده است به مال یتیم جز به روش نیکو، نزدیک نشوید تا اینکه به سنّ رشد و ازدواج برسند[13] و همچنین خوردن مال یتیم را خوردن آتش دانسته است[14].

این بخش از بحث به فقر کودکان می پردازد، به اینکه معنا و مفهوم فقر در اسلام چیست و سپس به دنبال پاسخ دادن به سئوالاتی نظیر اینکه کدام کودک از دیدگاه شرع فقیر است؟ نیازهای مرتبط با فقر کودک چیست؟ چه کسانی باید کودکان فقیر را اداره کنند تا فقیر نمانند؟ چگونه باید فقر کودکان را اندازه گرفت ؟ و عوامل تأثیرگذار بر فقر کودک کدام است؟ می باشد.

2- معنا و مفهوم فقر

الف- فقر در معانی حاجت، نیاز  و ضدّ غنا آمده است و فقیر نیز به معنای حاجتمند می باشد و همچنین از جمیع استعمالات کلمه فقر نیز بدست می آید که آن کلمه بر همه نوع حاجت و نیازی اعمّ از وجودی، علمی، اخلاقی، مادی، که در مقابل غنای وجودی، علمی، اخلاقی، مالی می باشد، اطلاق شده است.  لا فقر اشدّ من الجهل یعنی هیچ فقری بدتر از فقر علمی نیست. البتّه استعمال کلمه فقر در نیاز مالی بیشتر است و چنانچه بخواهیم ریشه یابی  در معنای فقر داشته باشیم، ریشه معنای فقر از فقره (شکاف و حفره) و یا فقار( ستون فقرات) گرفته شده است.[15] مکسورالفقار یعنی کسی که ستون فقراتش شکسته شده است،[16]ارض متفقره یعنی زمینی که در آن حفره های زیادی است. بنابراین با این لحاظ فقیر یا کسی است که در زندگی اش خلل و کمبودی وجود دارد و یا همانند کسی است که کمرش در مشکلات زندگی به خاطر نداشتن درآمد و امکانات خم شده است و در خصوص فقر کودکان می توان گفت کودکی فقیر است که مشکلات و کمبودهای زندگی به وی آسیب جدّی وارد کرده و یا در معرض آسیب است.

ب- مفهوم فقر و فقرا از کلمات مشکّک و مرتبه پذیر همانند نور است. همانگونه که نور بر نور شمع و ، نور چراغ منزل و نور خورشید با مراتب مختلف صادق است همینگونه کلمه کودک فقیر دارای مراتب است و بنابراین هم بر کودکی که به نان شب محتاج است ، و هم بر کودکی که مخارج یک ماه خود را ندارد و هم بر کودکی که مخارج یک سال خود را ندارد اطلاق می گردد در حالی که برخی از این افراد شدّت فقرشان بیش از دیگری است..

 جمعی از اهل لغت، مشهور علما و فقهای شیعه در معنای کلمه مسکین بیان کرده اند که او کسی است که چیزی ندارد، فقر او را از حرکت بازداشته یا به ذلّت، خضوع و گدائی کشانده است[17]، و بنابراین کودک مسکین در نظر علما مراتب فقرش شدیدتر از کودک فقیر به نحو مطلق است، چنانچه بعضی از روایات نیز مؤیّد این مطلب است [18]

.

2-2 نظر فقها در مورد مفهوم فقیر و غنی

 در مورد اینکه چه مقدار از درآمد و دارایی یا چه حدّی از  رفاه و مصرف باعث می گردد تا افراد و خانواده از فقر خارج شوند ما بین علما بحث و نظر است‌. همه علمای‌ شیعه و برخی از علمای اهل سنّت همچون مالک و شافعی[19]معتقدند ملاک‌ غنا کفایت‌ است و هر کس‌ را که‌ کمتر از این‌ مقدار، داشته‌ باشد، فقیر است، حال‌ می‌خواهد دارائی‌ او به اندازه نصاب زکات، یعنی 200 درهم‌، بیشتر و یا کمتر از آن. جمع دیگری از علمای اهل سنّت معتقدند کسی که به اندازه کفایت و یا به اندازه اوّلین نصاب زکات و مالی که به آن زکات تعلّق می گیرد، داشته باشد، فقیر نمی باشد و بنابراین خانواده ای که صاحب200 درهم دارایی است ولی کفایت سالانه را ندارد، مطابق این نظر فقیر نمی باشد.[20]این نظر مطابق روایات رسیده از معصومین(ع) صحیح نمی باشد

- کفایت در معنای فقر در روایات و کلمات علما  مقیّد به مخارج کلّ سال شده است و بنابراین کسی که مخارج ضروری کلّ سال را داشته باشد غنی و در طرف مقابل کسی که مخارج یک ماه ، چهار ماه و یا حتّی 11 ماه خود را داشته و نسبت به بقیّه آن محتاج باشد باید از مصادیق فقیر شناخته شود و بنابراین در مورد کودکان نیز می توان گفت: کودکی که مخارج چهار فصل سال خود را به طور کامل نداشته باشد از مصادیق فقیر است.[1]

3- در تعریف مشهور فقهای شیعه از فقیر آمده است: فقیر کسی است که مالک کفایت و یا مخارج (موونه) سال خود نباشد و مراد از مالکیّت در نظر آنها، اعمّ از مالکیّت بالقوّه و بالفعل می باشد.[2]و بنابراین مطابق نظر آنها شخصی که مالک بالفعل دارایی و درآمدی از ناحیه کار، سرمایه، ارث و تجارت می باشد و کسی که مالک بالقوّه است و مانند کسی است که دارای شغل و حرفه ای است و یا انسانی که قوّت و توانایی کار را دارد و هر زمانی که اراده کند کاری که درآمد مکفی دارد، پیدا میکند، ، یا تجارت، سرمایه و ملکی دارد که می تواند از درآمد آن مخارج سال خود را به تدریج بدست آورد، چنین اشخاصی مالک مخارج سال خود می باشند و فقیر بر آنها اطلاق نمی شود، چنانچه زراره از امام باقر(ع) نقل کرده است که فرمودند: زکات برای کسی که دارای شغل است و همچنین کسی که سالم و دارای قدرت کار است حلال نیست( یعنی فقیر نیست) .[3]

بنابراین مطابق فقه شیعه کودکی که مالک مخارج سال خود باشد، یعنی پدر و مادرش مخارج ضروری سال او را تأمین می کنند و یا اینکه از پدر و مادرش به اندازه ای مال به ارث برده باشد که زندگی او با سرپرست معیّن تأمین شود و یا در طول سال به تدریج با تجارتی که سرپرست او با مال او انجام می دهد ، تأمین باشد ، فقیر نمی باشد.