پدیده انقلاب بدون در نظر گرفتن محدوده زمانی و مکانی ، در اکثر نقاط جهان چه در گذشته و چه در دوران معاصر . مراحل و فرایند نسبتاً مشابهی را طی کرده است . به گونه ای که در این زمینه . نظریه مشهور برینتون در کتاب کالبد شکافی چهار انقلاب (فرانسه ، روسیه ، چین و امریکا) موید نظر فوق است . به عبارت دیگر ، در اکثر انقلابات دیگر مراحلی وجود دارد که بطور متوالی رخ می نمایند . مراحلی که در دوران پیش از وقوع انقلاب آغاز می شود و در شرایط انقلابی به اوج می رسد و در دوران پس از وقوع انقلابات تداوم می یابند تا دوره ثبات پیش آید .
اما آنچه که نیاز به اعتنا و توجه روز افزون دارد . بعد دستاوردها و پیامدهای انقلابات است . این تاکید به این معنی نیست که بررسی سایر ابعاد و وجوه انقلابات از جمله علل و عوامل ، اهداف و آرمانها ، ایدئولوژی ، رهبری و سازمان دهی ، بسیج عمومی ، تغییرات نظام ارزشی ، سیاسی ، سلسله مراتب اجتماعی - اقتصادی مهم نیستند ، بلکه به منظور بررسی دقیق تر و پاسخگویی به نیاز تبیینی بر جنبه پیامد سیاسی انقلاب اسلامی تاکید می گردد تا شناختی عمیق تر فراهم آید .
بنابراین ، موضوع اصلی این نوشتار بررسی پیامدهای سیاسی انقلاب اسلامی در سطوح داخلی و بین المللی است .
بدین خاطر ، ابتدا ضرورت دارد از جنبه های مختلف اهمیت استراتژیک ، اقتصادی ، سیاسی ، نظامی ایران مورد مطالعه قرار گیرد .
همین طور ، آثار و تبعات روابط بین المللی حکومت پهلوی را با قدرتهای خارجی بررسی می کنیم . و سپس در کنار مقوله تحلیل نتایج سیاسی انقلاب اسلامی ، نگاهی به اصول قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران خواهیم داشت تا با تکیه بر روش مطالعه اسنادی این اصول پیامدهای سیاسی انقلاب مورد بازبینی قرار گیرد .
در این میان نظری به مقوله جنبش ها و تاثیرات انقلاب اسلامی بر این جنبشها و حرکتهای مردمی خواهیم افکند و در نهایت ، به بررسی پیوند مبانی ایدئولوژی انقلاب اسلامی با سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران توجه خواهیم کرد .
ایران و معادلات سیاسی منطقه ای در روابط بین المللی
در باب اهمیت ایران از نظر سیاسی ، اقتصادی و استراتژیک می توان از عواملی چون : همجواری ایران با اتحاد جماهیر شوروی سابق ، واقع شدن ایران بر مرز قابل توجهی از خلیج فارس و دریای عمان ، داشتن ذخایر غنی نفت و گاز طبیعی ، جمعیتی قابل ملاحظه در مقایسه با سایر کشورهای منطقه، تسلط بر تنگه هرمز که 56% درصد نفت جهان از آن می گذرد ، داشتن نیروی مسلح و کارآمد و کشور حایل بر منطقه آسیای میانه و منطقه خلیج فارس یاد کرد .
این مجموعه عوامل فوق در دوره حاکمیت پهلوی نقشی عمده و برجسته به ایران در مبادلات و معادلات سیاسی منطقه ای و جهانی داده بود .
اما فروپاشی رژیم پهلوی و رخ دادن انقلاب اسلامی و تحولات سیاسی ، اجتماعی ، اقتصادی ، فرهنگی باعث گردید تا توازن سیاسی - نظامی منطقه دگرگون شود . این در حالی بود که غرب تا قبل از انقلاب اسلامی ، کشور ایران را به عنوان پایگاهی مستحکم در مقابل نفوذ کمونیسم می دید . بطوری که ، موضوع سیاست خارجی اتحاد جماهیر شوروی سابق در منطقه خلیج و همچنین مساله امنیت در این منطقه مورد توجه صاحب نظران غربی قرار
گرفته بود . [1]
از سوی دیگر ، با طرح اندیشه عدم حضور مستقیم نظامی در مناطق مختلف جهان منجر به اتخاذ این سیاست شد که دولتهای دست نشانده حافظ منافع جهان غرب بخصوص امریکا گردند .
نظام های حکومتی مبتنی بر استبداد فردی در این راه بهترین نوع حکومت برای دست نشاندگی بوده اند . چرا که کنار آمدن دولتهای استعمارگر با این نوع حکومت ها در درون نظام روابط بین المللی به منظور دستیابی سریع به منافع اقتصادی و اهداف نظامی به سادگی میسر بوده است . در حالی که در سایر اشکال حکومتی تامین خواسته های استعمارگران به راحتی عملی نبوده است . [2]
پیش از این ، در دورانی که هنوز پای آمریکائیها به آسیا باز نشده بود و دولتهای انگلیس و روسیه و تا حدودی فرانسه در عرصه اقتصادی ، سیاسی ، نظامی ایران حضوری فعال داشتند . سیاستمداران و تاجران این دولتها رقابت شدیدی با یکدیگر داشتند . ولی با وقوع جنگهای اول و دوم جهانی روابط بین‌المللی و رقابت بین قدرتهای جهانی تغییر شکل داد . بطوری که در عرصه روابط بین الملل ایران ، قدرت انحصاری انگلیس شکسته شد و با گذشت زمان، امریکا نقش بیشتری در این سطح از روابط کسب کرد . در همین راستا موافقت نامه ای بین آمریکا و انگلیس امضا شد که متضمن اصل برابری و تساوی در تحصیل امتیازات نفتی جدید بود . [3]
این در حالی بود که خطر کمونیسم بعد از جهانی دوم در منطقه خاورمیانه افزایش می یافت . زیرا با شکست نیروهای نازی و پیشروی ارتش سرخ در اروپای شرقی حکومتهای کمونیستی جایگزین حکومتهای قبلی می‌شدند . و جهان غرب به رهبری آمریکا و انگلیس بعد از برطرف کردن خظر نازیسم ، درصدد مقابله با گسترش روزافزون کمونیسم در اروپا برآمد .
با تشکیل ناتو زنجیره دفاعی از اروپای غربی و شمال مدیترانه شروع شد و تا ترکیه یعنی مرز اتحاد جماهیر شوروی ادامه یافت و از طریق ایران و پاکستان به جنوب شرقی آسیا منتهی شد .
ایران در منطقه خاورمیانه به عنوان حلقه واسطه مقابله با نفوذ کمونیسم اهمیت زیادی در نظر غربیان بدست آورد . در واقع ، جهان غرب می خواست با ارتشی که خود آموزش می دهد مجهز می کند ، سپر دفاعی در مقابل اهداف سیاسی و اقتصادی شوروری در منطقه خلیج فارس ایجاد کند . به این ترتیب ، جهان غرب در صدد این بود که منابع عظیم انرژی خلیج فارس را در مقابل روند توسعه طلبی کمونیست ها حفظ کند[4] .
در نتیجه رقابت های جهان غرب و شرق ، مطابق نظریه جهان دوقطبی و جنگ سرد ، کشور ایران ، در چارچوب اقتصادی سیاسی بین المللی اهمیت فوق العاده ای در روابط بین المللی پیدا کرد .
از این رو می توان ادعا کرد که عوامل اقتصادی در تعیین نقش ایران در
اقتصاد سیاسی بین المللی و روابط بین المللی تاثیر بسزایی داشته است .
البته دیدگاه صاحب نظران مسایل سیاسی امریکا این بود که با توجه به گسترش کمونیسم در یک سطح وسیع باید در کشورهای همجوار شوروری جریان فکری ناسیونالیسم رشد داده شود تا بدین ترتیب ، موانع فکری و ایدئولوژی کارآمد در مقابل کمونیسم بوجود آید در صورتی که با گذشت زمان و بطور عملی آمریکا سیاستی را در ایران اتخاذ کرد که بیشتر منافع اقتصادی تامین گردد . نمونه بارز آن ، سیاست آمریکا و انگلیس در قبال دولت ملی مصدق بود .
به عبارت دیگر ، سیاست امریکا و انگلیس در عمل به این نقطه رسید که مانورهای مصدق از جمله به سمت شوروی رفتن و بزرگ کردن خطر حزب توده نادیده گرفته شود و به اهمیت نفت بیش از خطر کمونیسم تاکید گردد . از این زمان ، روابط بین المللی ایران از قدرت انحصاری انگلیس خارج شد و امریکا نقش عمده ای در این روابط بدست آورد .
در همین راستا، تا سال 1357 ایران به عنوان ژاندرام منطقه خلیج فارس حافظ امنیت و نیز علائق مورد نظر آمریکا در ابعاد اقتصادی در کنار ابعاد سیاسی بود . دولت آمریکا در میان کشورهای منطقه با حکومت شاهنشاهی ایران ، روابط صمیمانه تر و گسترده تری نسبت به دیگر حکومتها برقرار کرد. مهمترین عامل در بین عوامل مورد نظر آمریکا نیاز به یک کشور دوست و قدرتمند حافظ منافع خود و سایر کشورهای غربی در خلیج فارس بود . از طرف دیگر ، شاه نیز به ایفای این نقش توسط ایران علاقمند بود[5] .
چرا که ساخت قدرت در ایران دوره پهلوی تطابق بیشتری با نقش ژاندارمی منطقه خلیج فارس داشت .و افزون بر آن ، در چنین حکومتی تنها راه برای بقا خودکامگی داخلی ، حمایت قوی خارجی بود . حمایت خارجی برای حکومت استبدادی پهلوی در دو عرصه سیاسی و نظامی صورت پذیرفت .
در این باب باید اضافه کرد که در واقع ، مقتضیات و ویژگی های ماهیتی حکومت استبدادی باعث شد که در سطح داخلی شاه بر قدرت خودکامه خویش بیافزاید و در سطح بین المللی روابط مسالمت جویانه ای را با قدرتهای بزرگ دنبال کند . زیرا در سطح داخلی دیگر برای حکومت فردی ایدئولوژی توجیه کننده حکومت مستبدانه شاه ، مقبول عامه مردم نبود و حاکمیت از مشروعیت نسبی نیز بی بهره بود .
بعد از سال 1336 یک برنامه سیاسی خاص در منطقه خلیج فارس حاکم
شده بود و بطور قابل ملاحظه ای در مدت 20 سال منطقه با ثبات به نظر می‌آمد . گفتنی است که این برنامه در بر گیرنده فعالیت های سیاسی نظامی برای تشکیل اتحادیه های به شکل رسمی و محلی بوده و شامل تعدادی بازیگر منطقه ای چون اسرائیل ، ترکیه و شاه ایران و بعضی از رژیمهای عربی می شد که با ایالات متحده دارای منافعی مشترک بودند . طی این سالها دولتهای اسرائیل ، ترکیه ، ایران و رژیمهای محافظه کار عرب به عنوان متحدان اصلی و صدیق امریکا توصیف می شدند و کشورهای سوریه ، مصر در زمان جمال عبدالناصر ، لیبی و عراق تا قبل از به قدرت رسیدن صدام حسین به عنوان کشورهای اقمار شوروی محسوب می شدند . در سال 1357 با قبول صلح کمپ دیوید از سوی مصر و تغیر جهت صدام حسین با اتحاد با کمپ دولتهای عرب محافظه کار ، برنامه بلند مدت سیاسی آمریکا در منطقه به اوج موفقیت خود نزدیک شد . در همین مقطع بود که انقلاب اسلامی در ایران به وقوع پیوست . بطوری که این انقلاب یک چالش سیاسی گسترده را در منطقه بوجود‌آورد و برنامه دراز مدت آمریکا در حفظ وضعیت موجود و
منافع جهان غرب را به مخاطره افکند[6] .
حفظ مشی سیاست آمریکا در منطقه خور میانه تا پیش از انقلاب اسلامی مبتنی بر تامین منافع اقتصادی و تجاری با حمایت های نظامی و امنیتی کشورهایی چون اسرائیل ، ترکیه و دولتها عرب میانه رو و بخصوص رژیم شاه بود که رژیم استبدادی در این میان نقشی کلیدی و حلقه اتصالی کشورهای مذکور انگاشته می شد . ایران دوران پهلوی عامل و حافظ ثبات سیاسی و نظامی منطقه بشمار می رفت که جهان غرب خواستار این ثبات و آرامش در منطقه بود که سایه امنیت منطقه ای روابط اقتصادی و سیاسی خود را گسترش دهد .
افزون بر آن ، در زمان زمامداری نیکسون برای خروج نظامی انگلیس از شرق کانال حیاتی سوئز ، ایران و رژیم پهلوی نقش استراتژیک ویژه ای پیدا کرد . به همین منظور ، بر افزایش قدرت نظامی شاه تاکید بسیار شد و سلاح های پیشرفته نظامی در اختیار رژیم پهلوی قرار گرفت . [7]