تحقیق مقاله بررسی مختصر سه کتاب عمده در سیره نبوی

آشنایی با نویسنده و موضوع کتاب

کتاب المغازی تألیف ابوعبدالله محمد بن عمر واقدی (207-130ه) بوده و در باب تاریخ جنگ های پیامبر به رشته تحریر درآمده است.

آشنایی اجمالی با عصر زندگی نویسنده:

ابوعبدالله محمد بن عمر واقدی در سال 130 ه. ق در دوره پایانی امویان و در اواخر خلافت مروان بن محمد در مدینه متولد شد. ابوالفرج اصفهانی می نویسد: که پدر بزرگ مادری واقدی ایرانی و از سرزمین فارس بوده است. واقدی شیعه مذهب بوده ، تولد وی دو سال قبل از سقوط دولت امویان رخ داده و بعدها در دستگاه خلافت عباسی به کار قضا اشتغال پیدا کرده است.

و کمابیش از امتیازات ویژه همکاری با خلافت برخوردار شده است. وی در برخی از منابع از موالی عباسیان و در منابع دیگر از موالی بنی سهم شمرده  شده است با توجه به سال تولد او می توان گفت که وی با تمام خلفای عباسی تا دوره مأمون هم روزگار بوده، اما با هارون عباسی و وزیر اویحیی بن خالد برمکی و مأمون عباسی مستقیماً مرتبط بوده است. مأمون به توصیه یحیی برمکی واقدی را قاضی منطقه عسکر مهدی در بخش شرقی بغداد کرد و محمد بن سماعه تمیمی بر او نماز گزارد . به امر قضاوت مشغول بود، تا اینکه در سال 207 هجری قمری درگذشت.

زندگی نویسنده با تأکید بر تحولات علمی

واقدی از همان دوران نوجوانی به کسب معلومات مربوط به سیره پیامبر سخت علاقمند بود. وی در سال 180 از مدینه به قصر عراق بیرون رفت و ابن سعد می گوید واقدی بواسطه اینکه وامدار شده و مورد طعن و سرزنش زنش قرار گرفته بود به عراق آمد. یحیی بن خالد برمکی که با وی دوستی داشت به او لطف و عنایت خاصی کرد و هنگام برگشتن مأمون از سفر خراسان او را قاضی منطقه عسکر کرد.

وی به دلیل پایبندیش به روشهای تاریخی مورد طعن اهل حدیث قرار گرفته بود. واقدی درباره علوم اسلامی نظر داشته ولی به طور خاص درباره تاریخ اسلام کار کرده است.[1]

فهرست نگاران نیزاز شمارهای کتابهای واقدی با اندکی اختلاف یاد کرده اند که مرز 30 اثر ارزشمند از بودن کتابهایی بانام مولود الحسن، والحسین ومقتل الحسین در شمار تألیفات واقدی موجب شده است که او را در شمار عالمان شیعی یاد کنند هر چند که تعبیرهای در دیگر کتابهای او نیز زمینه ساز چنین پنداری است.[2]

بیشتر تخصص و مهارتش در زمینه جنگهای پیامبر بود. واقدی 20 هزار حدیث از پیامبر جمع کرده بود که همگی تازگی داشته اند. او برای ثبت مغازی به خانواده و صحابه ، شهدا رجوع می کرد و گاهی شخصاً به محل جنگها و وقایع مراجعه می کرد، در کتاب الفهرست ابن الندیم 28 عنوان کتاب به او نسبت داده شده که مهمترین آنها را می توان در ذیل چنین نام برد.

1-کتاب المغازی 2- کتاب الجمل 3- کتاب مقتل الحسین 4- کتاب اخبار مکه 5- کتاب الطبقات 6- کتاب فتوج الشام 7- کتاب ازواج النبی و ...

طبری بخش مهمی از آگاهیهای خود را از واقدی گرفته وی نام واقدی را 387 بار در اثر خود به میان آورده است.[3]

ابن الندیم او را شیعه دانسته و نوشته که تقیه می کرد و باورش این بود که علی(ع) معجزه پیامبر بوده است.

واقدی چنان در ثبت خاطره ها امانت دار بوده که رجال شناسان باور مند به تشیع او شدند و کاش جمله مورخین و محققین دیگر امانت داری را از وی بیاموزند.

شیوه تدوین کتاب:

المغازی واقدی، نشانه کار گسترده وی و تتبع بسیار در روایات از دوران هجرت تا زمان رحلت پیامبر است وی از منابع رسمی و احتمالاً مکتوب استفاده کرده و هنگام ذکر هر یک از جنگها، نخست فهرستی مفصل از رجالی که خبر از ایشان نقل کرده است بیان می کند و آنگاه تاریخ دقیق هر یک از جنگها را ذکر می کند.

در مغازی واقدی بسیاری از امور اجتماعی و اقتصادی و زندگی مردم در صدر اسلام از قبیل زراعت، آداب زندگی و ... آمده است.

او به طور واضح از یک روش علمی و فنی و در عین حال انتقادی پیروی کرده و علاوه بر ذکر آراء دیگران ، عقیده خود را نیز با ذکر جملاتی از قبیل «این صحیح تر است، در این مورد اختلافی نیست و ...) و نظایر این عبارات اظهار داشته است.

لازم به ذکر است که کتاب المغازی بخشی از کتاب بزرگی است که مشتمل بر تاریخ، مغازی و مبعث بوده است مانند سیره ابن اسحاق و به نام کتاب التاریخ و المغازی و المبعث معروف است.

معرفی اجمالی کتاب براساس فهرست مطالب مندرج در آن:

کتاب المغازی که عنوان عربی این چاپ چنین است:

«المغازی للواقدی ، محمد بن عمر بن الواقدی» در قرن دوم هجری تدوین شده است و موضوع کتاب ، جنگها یا همان مغازی پیامبر است، قبل از معرفی اجمالی مطالب کتاب، ذکر یک نکته مقدماتی ضروری بنظر می رسد و آن این است که :

بسیاری گفته اند که جنگهایی که با سرپرستی و شرکت حضرت ختمی مرتبت (ص) بوده است «غزوه» و بقیه «سریه» نامیده می شود، در صورتی که در مغازی واقدی مواردی می بینیم که پیامبر در آن شرکت داشته و در عین حال به آن «غزوه» اطلاق کرده است مانند غزوه رجیع و غزوه مؤته. دوم آنکه اسامی برخی از جنگها و سریه ها با سایر کتابهای سیره و مغازی، حتی با معاصران او متفاوت است.

مثلاً جنگ بنی المصطلق را که تقریباً در عموم تواریخ به همین نام ثبت کرده اند، واقدی مُرَیسع نامیده است.

در المغازی آمده است که جنگهایی که پیامبر در آنها شرکت داشت 27 جنگ است، که در 9 جنگ شخصاً در مبارزه هم شرکت فرموده اند و عبارتند از: بدر، اُحُد، مُرَیسع، خندق، بنی قُرَیظه، خیبر، فتح، حُنین و طائف بوده.

مجموعه سریه ها 47 مورد است و پیامبر سه مرتبه عمره به جای آورده. در این کتاب اشاره شده که خداوند غنائم جنگ بنی نضیر را مخصوص پیامبر قرار داده است.

شعارهایی که رسول خدا در جنگها داشتند چنین بود:

در جنگ بدر« یا منصور اَمِت» برای مهاجران «بنی عبدالرحمن» برای خزرجیان شعار «بنی عبدالله» و برای اوسیان شعار «بنی عبیدالله» را تعیین فرموده بود. در جنگهای احد و بنی نضیر و مریسع شعار «اَمِت اَمِت در خندق «حم لا ینصرون» در قریظه و طائف شعاری معین نفرموده بودند.

المغازی در 3 جلد تدوین شده که سعی شده عناوین مهم هر جلد را ذکر کنیم:

جلد اول شامل 308 صفحه می شود که توسط دکتر محمود مهدوی دامغانی ترجمه شده در ابتدای این کتاب مقدمه مترجم و مقدمه مارسدن جونز آمده است اولین موضوع این جلد سریه حمزه بن عبدالمطلب که در ماه رمضان در هفتمین هجرت پیامبر بوده شروع می شود و با اشاره به غزوه بنی المصطلق که در سال 5 هجری رخ داده است به پایان می رسد.

اهم عناوین و سرفصلهای جلد نخست عبارتند از:

1- سریه حمزه بن عبدالمطلب

13- غزوه قراره الکُدَر

2- سریه عبیده بن حارث        

14- غزوه غطفان

3- سریه سعد بن ابی وقاص در خرّار

15- غزوه بنی سلیم

4- غزوه ابواء

16- سریه قَرَدَه

5- غزوه بواط

17- غزوه اُحُد، ذکر نام شهدای مسلمان و کشته شدگان مشرک و آیات نازله بر پیامبر

6- غزوه بدر اولی

18- جنگ حمراء الاسد

7- غزوه ذیِ العُسَیْرَه

19- غزوه بئرمعونه

8- سریه نَخلَه

20- جنگ رجیع

9- غزوه بدر با اشاره به کشته شدگان مسلمان و مشرکان و افراد قریشی که در این غزوه حضور داشتند

21- جنگ بنی نضیر و ذکر آیات مربوط

10- سریه کشتن ابی عَفَک

22- غزوه ذات الرُقاع

11- غزوه قَینُقاع

23- غزوه دومه الجَندل

12- غزوه سَویق

24- غزوه مُرَیسع

جلد دوم کتاب از صغه 666-310 می باشد که عنوان اول آن: ذکر برخی از کارهای و با غزوه فتح پایان می یابد. عناوین دیگر آنها عبارتند از:

1- غزوه خندق و ذکر نام مسلمانان و مشرکانی که در این جنگ کشته شده اند و همچنین آیات نازل شده درباره این جنگ

2- جنگ بنی قریظه                         3- جنگ قرطاء

4- جنگ غابه                                5- غزوه بنی لحیان

6- سریه ابوعبیده                            7- سریه زید بن حارثه

8- سریه عبدالرحمن بن عوف             9- سریه علی بن ابیطالب به فدک

10- غزوه حدیبه                                      11- جنگ خبیر

12- ذکر اسامی افرادی که در این جنگ به شهادت رسیدند

13- موضوع فدک

14- جنگ موته و اسامی کسانی که از بنی هاشم و دیگران درموته شهید شدند.

15- غزوه قضیه و اشاره به اسلام عمرو بن عاص

16- غزوات ذات السَّلاسل

17- غزوه فتح

و در نهایت جلد پایانی کتاب که از صفحه 861-667  می باشد فهرست این جلد با موضوع ویران کردن عزی شروع و با اشاره به جنگ اسامه بن زید در موته به پایان می رسد و عناوین دیگر آن به شرح ذیل می باشد:

1- غزوه بنی حذیمه                                  2- غزوه حُنَین

3- غزوه طائف و ذکر اسامی شهدای حنین و طائف

4- اشاره به ماجرای عایشه و داستان افک

5- ویران کردن عزی                                 6- فتح مکه

7- آمدن نمایندگان هوازن                            8-سریه قطبه بن عامر

9- سریه بنی کلاب                                   10- سریه علی بن ابیطالب به فُلس

11- جنگ تبوک و آنچه که از قرآن در مورد این جنگ نازل شده

12- غزوه اُکیدر بن عبدالملک در دومه الجَندل

13- حج گذاشتن ابوبکر در سال 9

14- حجه الوداع

15- خطبه پیامبر در عید قربان

16- عیادت رسول خدا از سعد بن ابی وقاص

17- جنگ اسامه بن زید در موته

معتبرترین چاپها

این کتاب به فارسی ترجمه شده است که همین چاپ موجود بهترین و انتقادی ترین چاپ موجود مغازی است که به اهتمام استاد مارسدن جونز در سلسله انتشارات اکسفورد دانشگاه انگلیس منتشر شده است چاپ دیگر المغازی واقدی توسط یوسف هوروفتس نوشته شده که مترجم آن حسین نصار بود محل انتشار آن مصر، انتشارات الحلبی می باشد.

آشنایی با نویسنده کتاب

عماد الدین ابوالفداء اسماعیل بن عمر بن کثیر قرشی متولد 701 ق در قریه مجیدل در دمشق و متوفی 774 ق و آرامگاه وی در آرامگاه صوفیان در کنار قبر ابن تیمه به خاک سپرده شد.[4]

کتاب ابن کثیر السیره النبویه که موضوع آن زندگی پیامبر می باشد و رویدادهای که به نوعی با پیامبر اکرم مرتبط می باشد در سده قرن 8 هجری نوشته شده.[5]

دوره زندگی نویسنده

ابن کثیر مورخ، مفسر و محدث، شافعی مذهب بود در قاهره و دمشق تحصیل کرد او در دوره ممالیک زندگی می کرد. پدرش مذهب حنفی داشت و بعد از رفتن به دمشق شافعی شد، برادر بزرگش با فرستادن او به دمشق راه را برای تحصیل او هموار کرد و در واقع معلم اول او بود. استادانی همچون تقی الدین ابوالعباس احمد ابن تیمه حنبلی برهان الدین ابواسحاق ابراهیم فزاری دانشمند مشهور شافعی داشت. ابن کثیر به سبب زندگی طولانی در دمشق تحت تأثیر محیط قرار گرفت و به کار تضعیف، وعظ و تدریس علوم نیز مشغول بود. [6]

در زمان امیر سیف الدین یلبغا نخستین خطبه خود را در مسجد جامع جدید شهرمزه در محرم سال 746 ایراد کرد. مهمترین مجلس درس او تدریس حدیث در مدرسه ام صالح بود وی بدلیل شهرتش در علوم دینی در برخی از محاکمات و اختلافات دینی سیاسی شرکت داشت.