ما در جهان با سه نوع حکومت روبرو هستیم: حکومت های دمکراتیک، حکومت های اتوریتر یا استبدادی و حکومت های توتالیتر یا تام گرا. حکومتهای اتوریتر و حکومتهای توتالیتر با وجود اینکه هیچیک دمکراتیک نیستند، اما بلحاظ ساختار و محتوا با یکدیگر تفاوتهای جدی دارند که متاسفانه در کشور ما با استفاده از واژه ی نا دقیق “حکومتهای استبدادی“ ، همه در یک ظرف ریخته می شوند و در نتیجه تفاوت ماهوی آنها با یکدیگر در فرم و محتوا همچنان ناشناخته مانده است که در اینجا بدین نکته بیشتر خواهیم پرداخت. شناخت این تفاوتها به ما یاری می رساند که بتوانیم میزان امکانات موجود در هر یک برای تغییر اوضاع بسود دمکراسی را بسنجیم .
اپوزیسیون در یک ساختار دمکراتیک ، به گروهی گفته می شود که نمایندگان مورد نظر آن در یک دوره ی مشخص انتخاباتی برای شرکت در مراکز اصلی قدرت رای کافی نیاورده و در نتیجه در اقلیت قرار دارند، اما در پارلمان حضور دارد و بصورت متشکل ، فعالانه برای تبدیل شدن به اکثریت در دوره ی بعدی می کوشند و یکی از مهمترین عرصه های حرکت آنان، نقد و کنترل عملکردهای دولت و ارائه ی برنامه های خود است . در عین حال برای دولت نیز نظرات و نقدهای اپوزیسیون، بسیار حائز اهمیت است، چرا که در بسیاری از تصمیم گیریهای سیاسی و اقتصادی به همکاری و رای اپوزیسیون نیازمند است و می بایست در جهت تعدیل نقدهای اپوزیسیون بکوشد. در حکومتهای دمکراتیک ، مخالفت اپوزیسیون با پوزیسیون در نحوه ی اداره و مدیریت سیاسی است ، اما این هر دو خود را به ساختار سیاسی و قانون اساسی مبین پایه های این ساختار متعهدند و اصول و قواعد دمکراتیک را در کل پذیرفته اند. قوانین اساسی کشورهای دمکراتیک بر پایه ی منشور جهانی حقوق بشر طرح ریزی شده است ، قابل تفسیر نیست و هر دولتی که بقدرت برسد ، موظف و متعهد به رعایت این چارچوبهاست. برای همین و از آنجا که این قوانین برقراری عدالت حقوقی- سیاسی را در صدر موضوعات خود دارد ، رقابت سیاسی نیز در همین عرصه انجام می پذیرد.
در ساختارهای دمکراتیک ، رفرمیسم ( یا اصلاح گرایی ) یکی از مهمترین ارکان سیاست ورزی مدرن است چرا که در جامعه ی پویا و متحرک که (علیرغم بحرانهای دوره ای) از ثبات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی برخوردار است ، تداوم مسیر ترقی و پیشرفت و حفظ این ثبات ، بدون اصلاح، تغییر وتوانایی انطباق با شرایط متغیرامکان پذیر نیست. رقابت سیاسی نیز بر همین بستر انجام می گیرد و از آنجا که دولت موظف به پاسخگویی نیازهای جامعه است، ارائه ی برنامه و طرح مدیریت و همچنین تبیین چشم اندازهای روشن مرتبط با طرح پیشنهادی ، مهمترین رکن کارزارهای انتخاباتی را تشکیل می دهد.
در حکومتهای دمکراتیک اصل “گوناگونی“ و “تفاوت“ که در وجه سیاسی آن پلورالیسم سیاسی و در وجه اجتماعی آن فردیت اجتماعی ، تفرد و حق تحقق بخشیدن و اعمال فردیت برسمیت شناخته شده و دقیقا همین نقطه ی قوت این جوامع است. در ساختارهای دمکراتیک ، صفات فردی و اخلاقی حکومت کنندگان تعیین کننده ی اجرا یا عدم اجرای دمکراسی نیست ، بلکه عدالت سیاسی در نظام سیاسی ودر چارچوب قوانین عادلانه تعریف می شود. پس اگر در کشورهای دمکراتیک ، صحبت از اصلاح می شود ، روشن است که منظور بهتر شدن و پیشرفت است در یک ساختار دمکراتیک و مورد توافق بازیگران سیاسی این ساختار.
در کشورهای دمکراتیک، انتخابات یکی از ارکان اصلی نظام سیاسی است که اساس آن را مشارکت عموم تعیین می کند. انتخاب کردن ، یعنی خواستننی که می تواند در دوره ی بعد بنا بر عملکردهای دوره ای انتخاب شوند گان به نخواستن بدل شود و راه را برای حضور نیروهای دیگر که برنامه و طرح بهتری دارند ، باز کند. دمکراسی که یکی از اشکال حکومتی موجود درجهان است، که به شهود میزان پیشرفتگی، شکوفایی و رشد جوامع دمکراتیک تا اطلاع ثانوی تنها مدل واقعا موجود است که یک زندگی انسانی و استاندارد را برای اکثر مردم این کشورها ممکن کرده است .
حکومتهای توتالیتر یا حکومتهای تام گرا به حکومتهایی اطلاق می شود که در آنها یک ایدئولوژی یا جهانبینی خاص بعنوان جهان بینی قالب شناخته می شود که همگان موظف به پذیرش و حرکت در چارچوب آن هستند. در چنین حکومتهایی نه تنها امکان ایجاد فضاهای شخصی خارج از این چارچوبهای ایدئولوژیک وجود ندارد، بلکه مردم مجبور و مکلف به وفاداری و حمایت از این جهان بینی ها می شوند. برای مثال می توان از حکومت ناسیونال سوسیالیستی (مبنتی بر نژادپرستی) هیتلر در آلمان ، دیکتاتوری استالینی در شوروی سابق (مبتنی بر تز جامعه ی بی طبقه ) و دیکتاتوری اسلامی جمهوری اسلامی در ایران (مبتنی بر اسلام ایدئولوژیک) را نام برد که بلحاظ مشخصات در این تعریف می گنجند. در چنین سیستمهایی که علاوه بر امور سیاسی در امور خصوصی ، فرهنگی ، اجتماعی ، اقتصادی و غیره یک ایئولوژی خاص معیار قرار داده شده و “خوبی“ و “بدی “ ، حق حیات یا عدم آن را میزان وفاداری به این چارچوبهای ایدئولوژیک تعیین می کند، عدم تعهد یا عدم تمکین به این چارچوبها در کلیه ی عرصه های زندگی ، منجر به سرکوب و حذف فیزیکی و یا حضوری در اجتماع می شود. دستگاه سرکوب از یکسو و تبلیغات ایدئولوژیک شبانه روزی از طریق رسانه ها که در کنترل کامل حکومت توتالیتر قرار دارد، دو رکن مهم حفظ این چارچوبها محسوب می شوند.
حکومتهای تام گرا یا توتالیتر به تام و مطلق شمردن حق حاکمیت جهانبینی مورد نظر خود و بدلیل قائل شدن حقانیت مطلق برای خود ، ماهیتا بسیار خشن و سرکوبگر و غیر انسانی عمل می کنند. نمونه هایی چون اردوگاههای کار اجباری و اتاقهای گاز سیستم فاشیستی آلمان و به قتل رساندن چند میلیون یهودی ، دگر اندیش ، کمونیست ... ، قتل عام چند میلیونی استالین در زمان حکومتش و همچنین قتل عام ، شکنجه ، حذف فیزیکی ، تبعید هزاران مخالف و دگر اندیش، مجازاتهای قرون وسطایی چون سنگسار و قطع دست و پا ... در حکومت اسلامی ، گویای جباریت کور نظامهای تام گرا است.
در حکومتهای اتوریتر مانند حکومت نظامی فرانکو ، پینوشه و یا حکومت پیشین ایران، جهان بینی یا ایدئولوژی خاصی نمایندگی نمی شود، بلکه اساس حکومت را حفظ قدرت و اتوریته ی فرد یا گروه خاصی تشکیل می دهد.
در این حکومتها نوعی پلورالیسم محدود و تا جایی که کل نظام به خطر نیفتد ، وجود دارد. بر خلاف حکومتهای توتالیتر در حکومتهای اتوریتر سازماندهی توده ها برای تایید جهان بینی حاکم، نقشی بازی نمی کند. همچنین در حکومتهای اتوریتر ، آزادیهای اجتماعی تا حدودی وجود دارد، اما آزادیهای سیاسی کاملا سلب می شود. بعبارت دیگر افراد تا زمانیکه با حکومت در نیفتند، می توانند به زندگی نسبتا عادی خود ادامه بدهند و کسی به لباس پوشیدن، راه رفتن ، نوع حرف زدن و رفتارهای اجتماعی و فردی آنها کاری ندارد در حالیکه در حکومتهای توتالیتر حتی اگر کسی مخالف فعال حکومت نباشد، ممکن است هر لحظه بدلیل ناهمخوانی رفتارهای اجتماعی اش با ایدئولوژی حاکم، جان خود را از دست بدهد و یا در خطر و مورد آزار قرار گیرد.