پیشگفتار
موضوع این تحقیق (( بررسی نقش عمل در رستگاری انسان از دیدگاه امام خمینی «ره» می باشد. این موضوع از طرف کانون قرآن و عترت داشنگاه آزاد اسلامی ارائه شده است . اما از یک طرف بسیار کلی و دریایی از مطلب پیرامون آن در کلام و پیام مکتوب امام «ره» یافت می شود . از سوی دیگر وقت انجام کار محدود بوده است . و همچنین امکانات رایانه ای مخصوص کلام امام «ره» نیز در شهرستانها یافت نمی شود .
از این رو آنچان که شایسته و بایسته و در برنامه کاربردی و مورد علاقه ام بوده کار صورت نگرفت و با این وجود ، این کار با شیوه ای علمی و پژوهشی و با رعایت مبانی و مراحل آن انجام پذیرفت . و در پنج فصل تنظیم و فصل بندی گردید.
در فصل اول موضوع تحقیق و خلاصه ای از مرور مطالعاتی ، اهداف ، سئوالات تحقیقاتی و تعریف مفاهیم کلیدی آمده است . ناگفته نماند ، بدلیل اینکه در نظر بود سیر پژوهشی علمی طی گردد ،در فصل دوم مرور مطالعاتی و مبانی نظری تحقیق بصورت مفصل هم از دیدگاه مکاتب الهی مطرح گردید .
اگر در این طرح حدود و اهداف طرح نیز از سوی ارائه دهندگان آن مشخص می شد شاید کار ما از مزیت های بیشتری برخوردار می شد . ولی با آن آزادی که در انتخاب اهداف و روش تحقیق داده شده بود ما را برآن داشت تا آنچه را که خود احساس کرده و علاقه مند آن هستیم بررسی نماییم که این نیز البته مزیت ویژه ای است . . .
و از میان سؤالات زیادی که پیرامون مسأله مورد نظر گردآوری شد بخاطر تمدید موضوع فقط شش سؤال انتخاب شد . و اهدا ف تحقیق نیز با توجه به مبانی فکری و نظری تحقیق مشخص گردید.
در فصل سوم ، روش تحقیق ، شیوه و تکنیک اجرایی و تحلیل داده آورده شده است. روش تحقیق تاریخی و موردی و فن گردآوری یافته‌ها کتابخانه ای و استادی است ،جامعه آماری تحقیق کتب مربوط به حضرت امام خمینی«ره» می باشند ، اگرچه عدم وجود آن کتب در دانشگاه مانند صحیفه نور یکی از مشکلات کاری بوده است . در این فصل همچنین مراحل کار تا پایان آورده شده است.
در فصل چهارم یافته های تحقیق بصورت خوشه بندی و طی مراحلی منطقی ارائه گردیده اند شاید در همین فصل بتوان به راحتی جواب همه سؤالات تحقیق را یافت چرا که به وضوح استنادهای مربوط جوابی برای پرسشهای مطرح شده می باشند . ولی جهت افاده بیشتر در فصل پنجم نتیجه تحقیق نیز بصورت خلاصه آمده است .
آنچه را که خود در این رهیافت ، درک عمیق نمودم آن است که یگانه راه تقویت و پیش بردن ایمان و رسیدن به کمال انسانی و سعادت اخروی از دیدگاه امام «ره» عمل است. و حقایقی که امام «ره» در این خصوص مطرح می نماید ومنبعث از حقیقت دین و رسالت انبیاء و ائمه اطهار (ع) می باشد. واقعیت دیگری که در خلال این کار هویدا شد این است که امام خمینی «ره» خود دارای یک سیره ای عملی که در واقع اصولی پایدار و تعیین کننده سبک رفتار در یک حوزه دینی و آن هم در این دوران و قرون می باشد . که آن اصول در رفتار افراد کمی پیدا می شوند.
اما آنچه مهم است یافتن آن اصول و پایبندی به آنها ، فرد و جامعه را صاحب یک منطق عملی می‌سازد و امیدواریم این اصول سرنوشت ساز فردی و اجتماعی با کارهای پژوهشی و علمی از سیره و کلام و پیام امام «ره» استنتاج و در اختیار جامعه قرار گیرد که یقیناً آن اصول و پایبندی به آنها ، حافظ سلامت و صلابت فرد و جامعه و در نهایت رستگاری انسان هم در این دنیا و هم در آن عالم خواهد شد .
والاسلام
فصل اول
کلیات
1.موضوع تحقیق
بررسی نقش عمل در رستگاری انسان از دیدگاه امام خمینی «ره»
2.تاریخچه مطالعاتی
در بررسی که پیرامون موضوع مورد نظر در آثار مکتوب مربوط به دیدگاهها و اندیشه های حضرت امام «ره» صورت گرفت . هیچ پژوهشی که مستقیماً به بحث مورد نظر این تحقیق بپردازد یافت نشد. اما در آثاری ، باستناد به کلام امام از نقش اعمال انسان صحبت به میان آمده است ، و ما در فصل دوم در مبانی نظری و مرور مطالعاتی به آنها اشاره ای کوتاه خواهیم نمود.
در خصوص نقش عمل و آثار دنیوی و اخروی و ارتباط آن با سعادت و شقاوت بشر ، از منظرها و دیدگاههای متنوع و متفاوتی بحث شده است ، شاید بتوان گفت بهترین پیامها و گفتارهای منطقی و علمی و کلامی را در این خصوص می توان در قرآن کریم و احادیث و روایات یافت . مسائلی همچون اصالت عمل ، ناقص بودن ایمان منهای عمل ، رابطه نیت و عمل ، آثار دنیوی و اخروی آن و تبین کاملی از عمل ، بهشت و جهنم در این آثار ممتاز می باشند که ما در بحث مبانی نظری و فکری تحقیق مفصل بحث خواهیم نمود.
3.بیان مسأله
آیا عمل بعنوان یک فعل اختیاری که با عقل و اندیشه انجام گرفته است در سرنوشت دنیوی و اخروی یا سعادت و شقاوت او تأثیر دارد ؟ در این تحقیق سعی شده است تأثیر عمل بعنوان یک فعل اختیاری در سعادت دنیوی و اخروی که همان رسیدن به کمال انسانی در دنیا و بهشت موعود و رضایت حق است از منظر امام «ره» بررسی گردد. از آنجایی که عنوان پژوهش بسیار کلی است و دقت و امکانات ویژه ای را طلب میکند ، تا همه جانبه و از ابعاد مختلف و عمیق مورد بحث و تحقیق قرار گیرد . لذا در این پژوهش تلاش شده است اعمال و افعال جوانحی و جوارحی که امام «ره» بیشترین تأکید را روی آنها داشته است و مستقیماً پاداش و جزای اخروی و دنیوی را بعد از آنها بیان نموده است .
وقتی یک مسلمان به سخنی همچون ‘‘ الایمان عقد بالقلب ولفظ باللسان عمل بالجوارح ‘‘ می اندیشد در ذهنش سؤالی برانگیخته می شود که این عمل که لازمه ایمان و بلکه اگر نباشد ایمانی نیست چگونه وچه کمیت و کیفیتی دارد ، شرایط آن کدامند ؟ از سوی دیگرکسی در این دنیا و در این برهه از زمان قدعلم کرد که همه اش عمل بود ، و خود عامل به گفتار و اندیشه و نیات خود در چارچوب قوانین دینی و عامل به احکام اسلام و دستورات و اوامر الهی و انبیاء و ائمه است . پس براین انسان ضعیف النفس قرن بیستم و بیست و یکم و مابعد آن لازم است تا نگاه امام عامل را ( هرچند به قدر قطره ای از آن باشد ) پیرامون این اصل سرنوشت ساز بشر دریابد.
4. پرسشهای تحقیق
از آنجایی که تحقیق درصدد تأیید و پاسخ مثبت یا منفی با سؤلات مطروحه می باشد ، لذا دارای پایگاه اثباتی است . و سؤلاتی که در این پژوهش در جهت پاسخ به آنها هستیم عبارتند از :
الف . آیا ایمان و عمل لازم و ملزوم یکدیگرند ؟
ب . آیا از دید گاه امام «ره» سعادت دنیوی و اخروی حاصل اعمال انسان است ؟
ج . ویژگیها و خصوصیات اعمال صالحه از دیدگاه امام خمینی «ره» کدامند ؟
د . از نظر امام «ره» آثار دنیوی و اخروی اعمال چگونه ظاهر می شوند؟
ه . از دیدگاه امام «ره» چه اعمالی موجب تکفیر اعمال سیئه می گردند ؟
5. اهداف مطالعاتی
الف . برسی دیدگاههای امام «ره» در خصوص عمل و نتایج آن .
ب . بررسی نقش اعمال و آثار آنها در حیات دنیوی و اخروی انسانها از دیدگاه امام «ره» .
ج . بررسی دیدگاههای امام «ره» در خصوص تجسم اعمال در بهشت و جهنم.
د . بررسی آراء امام «ره» در خصوص اعمالی که باعث احباط یا تکفیر اعمال دیگر می شوند.
6. حدود مطالعاتی
این تحقیق فقط در آثار مکتوب امام «ره» صورت می گیرد . وچون موضوع تحقیق “ رابطه عمل و سعادت “ است . و عمل به معنی فعل اختیاری و سعادت به معنای رسیدن فوز و خوشبختی در دنیا و آخرت است لذا مسائلی همچون معاد جسمانی یا روحانی و کیفیت سؤال و جواب و چگونگی کیفر و جزای اعمال و عالم برزخ و . . . . که در ارتباط با موضوع تحقیق بصورت مستقیم نیستند ، از حوزه تحقیق خارج می باشند . بنابراین حدود مطالعاتی این پژوهش منحصراً خصوصیات و ویژگیهای اعمال و نتایج حسنه یا سیئه آنهاست ، که از دیدگاه حضرت امام «ره» مورد بررسی قرار می گیرند .
7. اهمیت و ضرورت تحقیق
یکی از اصول جهان بینی اسلامی که از ارکان ایمانی و اعتقادی دین اسلام و بلکه سایر ادیان آسمانی است اصل ایمان به پاداش و کیفر اعمال انسان است ، و بدون شک بعد از توحید رتبه دوم اصول دین را در همه مکاتب الهی بخود اختصاص داده است.
در قرآن کریم و احادیث متواتر و معتبر به صدها سخن بر می خوریم ، که به نحوی درباره ضبط اعمال انسان و حساب و جزای آنها بحث شده است . شکی نیست که نزد همه معتقدین به وحدانیت و مسلمانان و خاصه شعیان ، انسان در مقابل هر نوع عملی که از او صادر شود ، چه کوچک چه بزرگ ، چه خفی و چه آشکار مسؤول است .
از آنجایی که امام خمینی «ره» یک فقیه و دانشمند دینی و رهبر مذهبی ، سیاسی و اجتماعی بوده است . و از سوی دیگر اندیشه های آن بزرگوار را نه تنها جامعه ایران و شیعیان بلکه جمع زیادی از مسلمین آگاه و مستضعفین جهان پذیرفته و بعنوان یک سیره عملی ، اعمال و افکار و راه کارهای عملی ارائه شده از سوی وی را بایسته و شایسته پیروی می دانند. از این رو لازم است در این خصوص ، یعنی بررسی نقش اعمال اختیاری انسان و شقاوت او ، از دیدگاه امام «ره» کار تحقیقی صورت گیرد.
اهمیت موضوع و بررسی آن در حال حاضر یکی از مشکلات بشر و مسلمین عدم اجرای قوانین الهی و عمل ننمودن به شریعت و سنن و حدود الهی است ، آشکارتر بنظر می آید.
8. تعریف مفاهیم و واژه های کلیدی
عمل : در فرهنگ دهخدا آمده است “ عمل “ یعنی “ کار ، خدمت “ .
تعریف نظری آن : عمل به کاری گفته می شود که از روی عقل و فکر باشد.
تعریف عملیاتی آن : هرکاری که از انسان بانیت و از روی قصد سرزند . و آن ممکن است برای رسیدن به هدفی ، لذتی و یا کسب رضایت و منافع باشد. مانند تفکر و اندیشه ، جهاد در راه خدا ، ساختن مسجد و مدرسه ، دروغ و غیبت و . . . .
اما عمل در فرهنگ دینی ما انواعی دارد که بطور اجمال به آنها اشاره می شود . تا از معنی عملیاتی آن در متن آگاه شویم .
1 . 1 . عمل درونی یا قلبی یا جوانحی
دهخدا جوانح را اینگونه معنی کرده است . “ استخوانهای پهلو و سینه “
عمل درونی یا جوانحی که در متون اسلامی گاهی اعمال قلبی یادماغی نیز آمده اند عبارت هستند از : چیزهایی که دل کسب می کند و در آن جای می دهد مانند ، ایمان ، محبت ، خوف و رجا ، کفر عجب و . . . .
2 . 1 . جوارح در لغت نامه دهخدا اینچین تعریف شده است : “ اندامها ، اندام مردم که بدان کار کنند ، دست و پا و دیگر اعضاء بدن “ .
در کتاب اخلاق نیز به این صورت تعریف آن آمده است : که نام اعضاء و عوامل کارآمد بدن انسان است که با فعالیت ارادی کسب خیر و شر می کند .
3 . 1 . اعمال ارادی و طبیعی ( غیر ارادی )
اعمال طبیعی یا غیر اختیاری ، فعالیتها ناخودآگاه و خودکار بدن انسان می باشند مانند قلب ، حساسیت بدن و . . . .
عمل اختیاری آن است که مسبوق به مبادی اراده و میل و اراده باشد آدمی بتواند آنرا آزادانه انجام یا ترک کند . مانند تفکر ، گفتن شنیدن و . . . و رفتار اخلاقی مردم از آنجا که وابسته به نیت و مسبوق به تصمیم درونی است و از گروه اعمال اختیاری است .