حروف مقطعه ى قرآن کریم براى چه آمده و به چه معنایى است و دلیل معنادار بودن آن ها چیست؟
در آغاز 29 سوره از سوره هاى قرآن، حروف مقطعه آمده است. این شیوه، ویژه ى قرآن است و در دیگر کتاب هاى آسمانى نمونه ندارد. مفسّران و دانشمندان علوم قرآنى درباره ى این حروف، نظرهاى متفاوتى دارند که برخى از آن ها به دلایل قرآنى، روایى، عقلى و علمى مستند است. اینک به طور فشرده به این نظریه ها مى پردازیم:
1 این کتاب آسمانى و باشکوه که همه ى سخنوران جهان را شگفت زده ساخته است و دانشمندان در رویارویى با آن ناتوان شده اند، از همین حروفى ساخته شده است که در اختیار همگان قرار دارد. البته قرآن کریم که از همین حروف الفبا و کلمات معمولى ترکیب یافته، به قدرى موزون است و معانى بزرگى دربردارد که در ژرفاى دل و جان انسان نفوذ مى کند و اندیشه ها را به تسلیم وامى دارد.
فصاحت و بلاغت قرآن بر کسى پوشیده نیست و آفریدگار جهان، همگان را به مقابله به مثل فراخوانده و از آنان خواسته است همانند آن یا دست کم یک سوره مثل آن بیاورند. با این حال، همه ى جن و انس از آوردن مانند آن ناتوان بوده اند. خداوند مى فرماید:
و ان کنتم فى ریب مما نزلنا على عبد نا فأتوا بسوره من مثله و ادعوشهداءکم من دون الله ان کنتم صادقین.1
اگر درباره ى آن چه بر بنده ى خود فرو فرستاده ایم، شک و تردید دارید، دست کم یک سوره همانند آن بیاورید و غیر از خدا، گواهان خود را بر این کار دعوت کنید، اگر راست مى گویید.
بنابراین، خداوند متعال با این حروف، تحدّى (هم آورد طلبى)کرده است و به انسان ها مى گوید اگر در معجزه بودن قرآن تردید دارید، بدانید قرآن از همین حروف عادى فراهم آمده است.2 برخى روایات نیز این تفسیر را از حروف مقطعه ارایه داده اند. امام سجاد(علیه السلام)فرمود: قریش و یهود به قرآن نسبت ناروا دادند و گفتند: قرآن سحر است و محمد آن را ساخته و به خدا نسبت داده است. خداوند به آنان اعلام فرمود: الم ذلک الکتاب; یعنى اى محمد! کتابى که برتو فرو فرستادیم از همین حروف مقطعه (الف، لام، میم) و مانند آن است که همان حروف الفباى شما است.3
2 علامه طباطبایى(رحمه الله علیه) مى گوید:
با تدبّر درسوره هایى که حروف مقطعه ى همسان دارد، مانند سوره هایى که با «الم، الر، طس، یا حم» شروع مى شود، درمى یابید که سوره هاى داراى حروف مقطعه مشترک، در مضامین و سیاق نیز با یکدیگر مشابه و متناسب اند و این تشابه ویژه میان سوره هاى مزبور با سایر سوره ها وجود ندارد. یکى از شواهد این مدعا آن است که سوره هاى داراى حروف مقطعه ى همسان با الفاظى همانند یا نزدیک به هم آغاز مى شود، چنان که سوره هایى که با «حم» یا «تنزیل الکتاب من الله» یا الفاظ دیگرى که مفید همین مضمون است، آغاز مى شود و سوره هایى که به «الر» یا «تلک آیات الکتاب» یا الفاظى که مفید همین مضمون است، شروع مى شود و نظیر این مطلب در سوره هایى که با «طس» شروع مى شود، نیز هست. همین طور سوره هایى که با حروف مقطعه ى «الم» آغاز مى شود، در آغاز آن «نفى ریب از قرآن» مطرح شده است. براساس شواهد مذکور مى توان حدس زد که بین حروف مقطعه و مضامین سوره هایى که با حروف مزبور آغاز مى شود، پیوند خاصى است.
یکى دیگر از شواهد این ادعا آن است که هرگاه سوره اى داراى حروف مقطعه ى دو سوره ى دیگر باشد، جامع محورهاى اصلى محتواى آن دو سوره نیز خواهد بود. سوره ى اعراف که با «المص» آغاز مى شود، جامع محتواى سوره هایى است که با «الم» و «ص» آغاز مى شود یا سوره ى رعد که با «المر» آغاز مى شود، جامع محتواى سوره هایى است که با «الم» و «الر» شروع مى شود.
امام سجاد(علیه السلام)فرمود: قریش و یهود به قرآن نسبت ناروا دادند و گفتند: قرآن سحر است و محمد آن را ساخته و به خدا نسبت داده است. خداوند به آنان اعلام فرمود: الم ذلک الکتاب; یعنى اى محمد! کتابى که برتو فرو فرستادیم از همین حروف مقطعه (الف، لام، میم) و مانند آن است که همان حروف الفباى شما است
حاصل سخن این که ، حروف مقطعه، رموزى است میان خداى سبحان و رسول اکرم(صلى الله علیه وآله) که بر ما پوشیده است و فهم عادى ما به آن راهى ندارد، جز این که بدانى بین حروف مزبور و بین مضامین سوره ى آغاز شده به آن ها، ارتباط خاص است.4
3 «حروف مقطعه در اوایل برخى سوره ها، نشانه ى بیشتر به کار رفتن این حروف در کلمات آن سوره است و این، خود، یک معجزه است. این گروه معتقدند که: در سوره هاى مشتمل بر حروف مقطعه ، درصد حروف مزبور نسبت به سایرحروف آن سوره بیشتر از همین درصد در سایرسوره هاست. مثلا حرف «ق» در هریک از سوره هاى «ق» و«حم عسق» 57 بار تکرار شده و نسبت آن به حروف دیگر این سوره بیشتر است.