تاسیسات آب زاینده رود
سد زاینده رود و نیروگاه 55 مگاواتی آن و سد تنظیمی، سد انحرافی نکوآباد، کانال های آبی سمت راست چپ نکوآباد، سد انحرافی آبشار، کانال های اصلی و فرعی سمت چپ و راست آبشار، ایستگاه ها و دستگاه های مختلف اندازه گیری تاسیسات خصوصی برداشت آب مصرف کنندگان مختلف و بندهای سنتی واقع بر روی زاینده رود را باید جزو تاسیسات مهم آب زاینده رود دانست.
سد زاینده رود
مطالعه سد زاینده رود در بررسی های آب استان از این نظر برای ما حائز اهمیت است که با احداث آن، سیستم طبیعی دبی زاینده رود بهم خورد و کنترل آب جاری در زاینده رود تا حدی که در اختیار انسان ها قرار گرفت و با ایجاد این سد، طغیان آب زاینده رود در قسمت علیا و پشت سد ذخیره شده و در فصول مورد نیاز از آن بهره برداری گردید. بنای سد مزبور در سال 1345 آغاز شد و در سال 1348 آب آن ذخیره گردید. سرانجام افتتاح و بهره بردای از سد زاینده رود که تا قبل از انقلاب اسلامی به نام سد شاه عباس کبیر اسم گذاری شده بود، از مهر ماه سال 1349 آغاز گردید.
سد زاینده رود در 90 کیلومتری غرب اصفهان و در قسمت وسطی زاینده رود به منظور آبیاری دشت اصفهان با هدف های افزایش سطح زیر کشت، تامین آب صنایع مختلف از جمله ذوب آهن اصفهان، حفاظت شهر اصفهان به خصوص پل های تاریخی آن و نیز تولید برق صورت گرفته است.
سال های قبل، احداث و ایجاد یک سد مخزنی بر روی زاینده رود ضروری تشخیص داده شده بود، لذا از اسفند ماه 1342 سازمان برنامه، شرکت سوگره آ (sogereah) را به عنوان مهندسین مشاور برگزید، تا مطالعات این طرح را که شامل آبیاری 95000 هکتار اراضی جلگه و دشت اصفهان، تهیه اسناد و مدارک فنی و نقشه ها و همچنین نظارت بر اجرای عملیات ساختمانی آن را که تحت نظر سازمان آّب منطقه ای اصفهان بود به انجام رساند. مطالعات ابتدایی تا سال 1344 ادامه داشت و در تاریخ 28/6/1345 قرارداد ساختمان سد، نیروگاه برق آّبی و سد تنظیم کننده از طریق ترک مناقصه به شرکت فرانسوی ساسر (saser) که سازنده سدهای دیگر در ایران بود واگذار گردید. احداث سد زاینده رود علاوه بر تامین آب صنایع سنگین ذوب آهن و توسعه زمین های زراعتی، از طرف دیگر نیز باعث بالا رفتن میزان تولیدات کشاورزی منطقه و در نتیجه بالا رفتن در آمد روستاییان را موجب گردید، تولید برق کافی برای رفع نیازمندی های ذوب آهن ملی ایران و تامین آب و برق فولادشهر ( شهر فولاد سازان ایران که تا انقلاب اسلامی به نام آریا شهرنامیده میشد) و یا آب شهر اصفهان و آبادی های نزدیک آن از اهداف مهم و اساسی بنای سد زاینده رود بود.
محلی را که سد زاینده رود در آن تاسیس شده است آبادچی نام دارد. این محل در 60کیلومتری سرچشمه زاینده رود واقع است و از تونل کوهرنگ حدود 73 کیلومتر فاصله دارد ( نقشه شماره 27) حوضه آبگیر سد از نظر زمین شناسی، جغرافیایی، آّب شناسی به ویژه جنس زمین و به خصوص غیرقابل نفوذ بودن آن و یا آبادی هایی که در نتیجه احداث سد زیر آب رفته اند دقیقا مورد مطالعه قرار گرفته است. دراین محل ( محل سد) که زاینده رود مسیرپرپیچ و خم خود را طی می کند، مرکز طاقدیس بزرگ و فرسایش یافته ای است که در جهت شمال شرقی امتداد دارد و از توالی دو دوره از رسوبات دوران دوم زمین شناسی تشکیل گردیده است. دوره کرتاسه با آهک های سیاه و ژوراسیک با شیست ها و میکاشیست های کم و بیش دگرگون شده مشخص است. سنگ های تشکیل دهنده پی سد، به خصوص در عمق، کاملا غیر قابل نفوذ است.
سد زاینده رود از نوع بتونی- قوسی ضخیم بوده، به طوری که حجم بتون حدود 540000 متر مکعب است. ضخامت آن در پایین 72/28 متر و در بالا 5/6 متر و طول سد در بالا ( تاج سد) 450 متر و ارتفاع آن 100 متر است. در بدنه سد تاسیساتی چون آبگیرهای نیروگاه برق آبی، آبگیرهای تحتانی و تخلیه کننده طغیان تعبیبه شده است. حداکثر کشش تخلیه کننده طغیان 1500 متر مکعب در ثانیه است. در جدول شماره 43 مشخصات سد زاینده رود را مشاهده فرمایید.سد زاینده رود را باید یکی از مدرنترین سدهای ایران دانست که به تمام وسایل ایمنی و دستگاه های اندازه گیری و بیسیم مجهز بوده و نزولات باران در حوضه آبگیر رودخانه را به تمام ایستگاه ها خبر می دهد تا از طغیان های احتمالی و خطرات آن جلوگیری شود.
تولید روزانه نیروگاه برق آبی سد مزبور محدود است به مقداری آب مورد احتیاج شبکه آبیاری و کارخانه ذوب آهن اصفهان و دیگر مصارف پایین دست در طول مدت شبانه روز سد تنظیمی تقریبا در چهار کیلومتری پایاپ بر روی رودخانه زاینده رود قرار دارد و به منظور ایجاد مخزن، تنظیم کننده ای به ظرفیت مفید 000/450/1 متر مکعب پیش بینی شده است. این ظرفیت با توجه به لزوم تولید بیشتر نیروی برق در سال های آتی، برای تنظیم کامل آبهایی که از طریق نیروگاه برق آبی سد زاینده رود در بستر رودخانه جاری می گردد ضرورت دارد. سد تنظیمی بر روی سنگ های شیستی غیر قابل نفود شبیه به سنگ های محل سد اصلی بنا شده و ارتفاع آن به 10 متر و از نوع بتنی وزنی است.
با توجه یه ایجاد سد زاینده رود، باید گفت که بهره برداری از این طرح، مرحله نوینی را در استفاده از منابع طبیعی این منطقه به همراه خواهد داشت، منطقه ای که آوازه گذشته غنی تاریخی اش از مرزهای کشور گذشته و امروزه قابلیت زمین ها، تجارب آبا و اجاد کشاورزان، روح سازندگی صنعتگران و سوداگران و ذوق و قابلیت هنرمندانه اش ضامن آینده درخشان این منطقه می باشد.
کیفیت آبهای سطحی و زیرزمینی استان
استفاده از منابع آب استان به کیفیت آن بستگی دارد، به طوری که گاهی به علت عدم کیفیت مناسب، بهره برداری از آن مقدور نمی باشد، لذا در مطالعات هیدرولوژیکی منطقه تنها کمیت مورد توجه نیست، بلکه کیفیت آب از اهمیت ویژه ای برخوردار است کیفیت آبهای سطحی اصفهان تابع ساختمان زمین شناسی حوظه آب ریز هر رودخانه است و معمولا رودخانه ها در مسیر خود و زمانی از طریق زهکشی های طبیعی مواد حلال را بر روی فورماسیون های خود به حرکت در می آورند که به وجود آوردنده کیفیت آب می باشد کیفیت آب زاینده رود از سرچشمه به طرف مصب در حال نقصان است، مثلا از سرچشمه تا پل کله ( حدود 60 کیلومتری جنوب غرب اصفهان) کیفیت آب بسیار خوب است ولی از این نقطه به بعد به علت فاضلاب کارخانجات و تاسیسات صنعتی و شهری و زه آبهای زراعتی که حاوی مقادیری املاح و باقیمانده های کودهای شیمیایی و سموم کشاورزی که ناشی از سمپاشی است، کیفیت آب رودخانه به تدریج نامناسبتر می شود به طوری که هدایت الکتریکی آب رودخانه که در ابتدا حداکثر حدود 500 میکروموس بر سانتی متر می باشد، در منطقه روددشت حدود 60 کیلومتری اصفهان به حدود 3000 و در ورزنه، یعنی نزدیک باتلاق گاوخونی به حدود 7000 میکروموس بر سانتی متر می رسد. البته در صورت وجود سیلاب های کوچک و بزرگ کیفیت آب در انتهای مسیر زاینده رود بهتر و ارقام فوق کمتر می شود. علی هذا به منظور ارایه ارقامی که مشخص کننده پارامترهای اصلی کیفیت آب، یعنی هدایت الکتریکی، غلظت مواد محلول، PH آب و ضریب سدیم قابل جذب باشد، با استفاده از نتایج تجزیه، نمونه هایی در ماه ها و سال های مختلف برداشت شده اند که پارامترهای فوق متناسب با آب دهی رودخانه طبقه بندی شده است. ( به جدول شماره 45 مراجعه نمایید) مطالعه جدول زیر بیان کننده این واقعیت است که کیفیت آب زاینده رود در قسمت بالا دست رودخانه بسیار خوب و در پل زمان خان بدون تاصیر پذیر از تنظیم آب در مخزن سد، غلظت مواد محلول بین 190 و 245 میلی گرم در لیتر می باشد.
کیفیت آب رودخانه های گلپایگان، سمیرم، خوانسار،فریدون شهر بسیار خوب بوده و محدودیتی ندارد. در مورد کیفیت آبهای زیر زمینی مناطق مختلف استان باید گفت که چندان مشخص نیست، ولی در مجموع آبهای زیر زمینی مناطق غرب و جنوب غرب استان دارای کیفیت خوب و در مناطق مرکزی، شرقی و شمال شرقی، آبها همراه با کیفیت های متفاوت می باشد.
آبهای زیرزمینی استان اصفهان
در مطالعه اقلیم اصفهان دیدیم که این استان علاوه بر آن که بر روی کمربند آب و هوایی گرم و خشک قرار دارد از استان های بسیار خشک و کم آب ایران شناخته شده است. آبهای زیرزمینی نه تنها با میزان بارندگی سالیانه هر منطقه ارتباط مستقیم دارد بلکه تاثیر مواد متشکله زمین را نباید به بوته فراموشی سپرد. چه این مواد مقدار قابل توجهی از آب را در خود نگهداری م کند که به صورت آبهای زیرزمینی در می آید. لذا وجود این نوع طبقات به ویژه آهک، نقش بسیار مهم در فراوانی آبهای زیرزمینی دارد. مناطق غربی و جنوبی استان که بارندگی نسبتاً مناسبی برخوردار است دارای آبهای زیرزمینی غنی و مرغوب و هرچه به طرف شمال و شرق پیش می رویم از میزان کمیت و کیفیت آن نیز کاسته می شود. اهمیت آبهای زیرزمینی را باید در استفاده بخش کشاورزی در سطح استان جستجو کرد به طوریکه حدود 77 درصد از منابع آب مورد استفاده در بخش کشاورزی, از آبهای زیرزمینی تامین می گردد. اما استفاده های نامعقول و فقدان کنترل و حتی تشکل های مردمی باعث گردیده است تا از ذخایر آبهای زیرزمینی به شدت کاسته شود و همه سال سطح ایستایی در اغلب نقاط گروم و کم باران افت شدیدی پیدا نماید.
به طوری که در حال حاضر در سطح استان وجود 600 میلیون متر مکعب بیلان منفی، خود نشان دهنده این تنگا است. در حال حاضر در سطح استان با توجه به برداشت مجاز آب از منابع زیرزمینی به میزان 4600 میلیون متر مکعب، ضریب بهره برداری از این منابع حدود 103 درصد آب برآورده شده که می توان با اجرای طرح های پخش سیلاب و تغذیه مصنوعی و همچنین جلوگیری از برداشته های غیر مجاز این ضریب را به 100 درصد رسانید. اما حوضه آبگیر زاینده رود و یا مسیر اصلی این رودخانه در مقایسه با حوضه های دیگر استان از آبهای زیرزمینی قابل توجهی برخوردار است.
در مطالعه آبهای زیرزمینی ساده ترین شیوه مطالعه، تقسیم استان به حوضه های آبگیر و به عبارت دیگر حوضه های فرورفته ای است که گاهی در اصطلاح محلی آنها را دشت اطلاق می کنند. دشته ها زمین های نسبتاً همواری است که ارتفاع کمتری نسبت به زمین های اطراف خود دارند. این نوع زمنی های صاف کم عارضه را جلگه نیز اطلاق می کنند. تعیین وسعت زمین های زیر کشت هریک از دشتها برای ما روشن است. استان اصفهان دارای پنج حوضیه آبریز اصلی می باشد که هر یک از آنها نیز به حوضه های فرعی تری تقسیم گردیده است.