چکیده :
پرستوی پژوهش را دو بال است: روش و اخلاق. اخلاق پژوهش آهوی رفتار ارتباطی در فرایند تحقیق است که به رعایت حقوق افراد مبتنی است. اخلاق پژوهش دو روی آوردِ فردگرایانه و سازمان نگر دارد. در روی آوردِ نخست بر مسئولیت های پژوهشگر به عنوان شخصیت حقیقی تأکید می شود و در روی آوردِ دوم بر مسؤلیت های اخلاقی مؤسسه های پژوهشی تأکید می گردد. مسائل اخلاقی در تعارض فرایند پژوهش با حقوق افراد مرتبط بروز می کنند و خاستگاه آن عبارت است از: ماهیت مساله پژوهش، مکان، روش و شرکت کنندگان.
1) طرح مسأله
اخلاق پژوهش شاخه ای از اخلاق حرفه ای است که به بررسی مسائل اخلاقی در حرفه پژوهش می پردازد. شناخت حدود و ثغور این شاخه از اخلاق حرفه ای که مسأله تحقیق حاضر است، در گرو تحلیل مفاهیم و مؤلفه های آن است. پاسخ به سؤالهای زیر، ضمن روشن کردن مفاهیم بنیادی، مبانی و روی آورد نوین به اخلاقِ پژوهش را نیز نشان می دهد: مراد از «اخلاق» و «پژوهش» در مفهومِ اخلاق پژوهش چیست؟ اخلاق و پژوهش چه تعاملی دارند؟ جهت گیریهای عمده در اخلاق پژوهش، حدود و ثغور آن چیست؟ خاستگاه مسائل اخلاقی در فرایند پژوهش کدام است؟
2) تحلیل مفهومی اخلاق پژوهش
اخلاق پژوهش از دو مفهوم اخلاق و پژوهش تشکیل شده است و شناخت چیستی آن در گرو تحلیل آن دو مفهوم و تعامل بین آنهاست.
2 1) اخلاق؛ امروزه تلقی نسبتا نوینی از اخلاق در میان است. قدما، علم اخلاق را آموزگار خویهای نیکو دانسته اند.1 اخلاق را جمع خُلق دانسته اند که عبارت از صورت باطنی است و در مفهوم سازی عالمان اخلاق به معنای هیأتِ راسخ در نفس است که افعال از آن به سهولت صادر شود.2 اینکه خُلق صرفا انجام امری نیست، چرا که آدم بخیل ممکن است در شرایطی بذل و بخشش کند، نکته مهمی در مفهوم سازی قدما از اخلاق است. امروزه از خُلق و خوی به الگوی رفتاری تعبیر می کنیم. اما، تمایز فضیلت و رذیلت در خلق و خوی از مواضع اختلاف نگرش نوین است.3 حصر مفهوم اخلاق به فضایل و رذایل صرفا شخصی و ملکات نفسانی تصویر تحویل نگر4 و مبتنی بر اخذ وجهی از شی ء بجای همه هویت آن است. امروزه، اخلاق را الگوی خاصی از رفتار ارتباطی درون شخصی و برون شخصی می دانند. اخلاق، بر اساس این مفهوم سازی، مرهون ارتباط × با Y است. اگر × با Y، الگوی رفتاری Z را اخذ کند، × اخلاقی عمل کرده است. Y در این تعریف اعم از انسان و غیر انسان (مانند محیط زیست طبیعی و حیوانی) و نیز فراگیرِ خود شخص × و غیرِ اوست. مراد از Z ، الگوی مبتنی بر رعایت همه حقوق Y است. در این تعریف مفهوم حقوق Y کلیدی و چالش خیز است. به دلیل جهت گیری مقاله (ترویجی) به این چالش نمی پردازیم. به هرروی، اخلاق مسؤولیت پذیری فرد در رفتار ارتباطی است که به رعایت حقوق دیگران معطوف است.
2 2) اخلاق حرفه ای؛ مسؤولیت پذیری در رفتار ارتباطی بر حسبِ مصداق ×، محیط آن و نیز مصداق Y تنوع می یابد: مسؤولیت فرد در زندگی شخصی (اخلاق شخصی)،5 مسؤولیت فرد در زندگی شغلی (اخلاق کار)،6 مسؤولیت سازمان نسبت به محیط7 و... . اخلاق پژوهش شامل دو قسم اخیر از مسؤولیت پذیری است: مسؤولیت پژوهشگر در فعالیت حرفه ای خود و مسؤولیت سازمانها و مؤسسه های پژوهشی. وجوه تمایز این دو گونه مسؤولیت اخلاقی در فرایند پژوهش بیان خواهد شد.
2 3) پژوهش؛ واژه تحقیق کاربردهای فراوان دارد. اگر پژوهش را متمایز از مطالعات پراکنده، به فرایند پردازش اطلاعات اطلاق کنیم که به گستره خاصی از علوم متعلق و دارای هویت جمعی است، مفهومِ فراگیر از آن را به دست می آوریم، به گونه ای که شامل هر گونه مطالعه با جهت گیریهای مختلف آموزشی، اطلاع رسانی، ترویجی و پژوهشی (به معنای خاص) می گردد8. بر اساس این مفهوم سازی، مطالعات معطوف به احیاء میراث مکتوب از مصادیق پژوهش نظام مند است.
2 4) تعامل اخلاق و پژوهش. اخلاق به منزله یک دانش، گستره ای از علوم انسانی است که در حوزه های مختلف بشری با مسائل گوناگون روبرو می شود و در حل آنها محتاج تحقیق می گردد. به دلیل اینکه علم از مساله فربه شود، توسعه و رشد (و نیز کارایی و اثربخشی) علم اخلاق در گرو پژوهش نظام مند است.
از طرف دیگر، پژوهش نیز به عنوان فعالیت آگاهانه و مختارانه و مؤثر به سرنوشت بشر می تواند جهت گیریهای اخلاقی، غیر اخلاقی و ضد اخلاقی داشته باشد. دغدغه مسؤولیت پذیری در فرایند تحقیق، پژوهشگر را نیازمند علم اخلاق می سازد.
3) ضرورت جهت گیری اخلاقی در فرایند پژوهش
پژوهش در گستره های مختلف به ویژه در حوزه علوم انسانی، بیرون از جامعه و بی ارتباط از سرنوشت بشر انجام نمی شود و این امر صرفا معطوف به نقش پژوهشگر نیست بلکه فرایند پژوهش به طور کلی و اعم از پژوهشگر، روشها، ابزار، شرکت کنندگان در پژوهش و ... با محیط پیچیده اجتماعی تعامل می یابد. تأثیر پژوهش در سرنوشت جامعه، ضرورت جهت گیری اخلاقی به آن را از جهات مختلفی توجیه می کند:
یک: فرایند پژوهش، در گام نخست گردآوری اطلاعات است و اطلاعات قدرت است. دستیابی به اطلاعات در واقع دستابی به قدرت است و برخورداری از قدرت مسؤولیت آور است.
دو: مطالعات سوی گیرانه، نقش مخرّب در جامعه دارد و منشاء انحراف، اغفال و فریب در جامعه می گردد.
سه: فرایند پژوهش در مواضع مختلفی با حقوق افراد تعارض می یابد. یکی از مهمترین مصادیق این تعارض در مطالعات تجربی انسانی رخ می دهد که پژوهشگر سعی می کند به اطلاعاتی از شرکت کنندگان در پژوهش دست یابد که حریم شخصی آنان است.
در فرایند پژوهش با مسائلی مواجه می شویم که پاسخ به آنها را باید از علم اخلاق فرا گرفت: آیا به لحاظ اخلاقی مجاز به تحقیق در هر امری هستیم؟ آیا هر گونه پژوهش مجاز است؟ آیا به هر روشی (به فرض اثر بخشی حرفه ای) می توان فرایند تحقیق را هدایت کرد؟ آیا آزمایش را در خصوص هر فردی می توان انجام داد؟ آیا توافق آگاهانه شرکت کنندگان در پژوهش لازم است.
بنابراین، پرستوی پژوهش را دو بال است: روش و اخلاق. همانگونه که روشمندی و انتظام، الزام حرفه ای است، مسؤولیت پذیری در قبال حقوق افراد الزام اخلاقی است.