در هر کاری برای رسیدن به هدف و کسب موفقیت, رمز و راز و شیوه ها و قواعدی است که رعایت آنها، راه را میان بُر می سازد. درس خواندن و موفقیّت تحصیلی نیز از این قاعده مستثنا نیست.
در هر کاری برای رسیدن به هدف و کسب موفقیت, رمز و راز و شیوه ها و قواعدی است که رعایت آنها، راه را میان بُر می سازد. درس خواندن و موفقیّت تحصیلی نیز از این قاعده مستثنا نیست. پس سزاوار و بجاست که جوانان این رموز و روش ها را بشناسند و به کار بندند تا از تلاش علمی و آموزشی خود, بیشترین بهره و سریع ترین ثمره را به دست آورند. برخی از این رموز عبارت اند از:
۱) سؤال
دانش آموز, با برخورداری از روحیه تواضع و کنار گذاشتنِ غرور, آنچه را نمی داند باید بپرسد و مشکلات درسی خود را با معلّم در میان بگذارد. اگر کسی غرور و تکبر داشته باشد, راه فهم و علم را به روی خود می بندد و (پرسیدن) که اعتراف ضمنی به ندانستن است برای او دشوار می شود.
پرسش, (کلید گنجینه دانش) است. این حکمت, در کلمات پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)آمده است: (العلمُ خزائن و مفتاحُها السؤال. )
گاهی هم شرم و خجالت مانع پرسیدن می شود. امام باقرفرمود: (بپرس و از پرسیدن روی بر نگردان و خجالت نکش, چرا که این دانش را هر کس تکبّر یا خجالت داشته باشد, نمی آموزد. )
۲) فراغت خاطر
ذهن آشفته و خاطرِ پریشان, مانع تحصیل است. پراکنده کاری و جدّی نگرفتن درس, سبب سستی چرخه آموزش می شود. آن که هر روز موضوعی و هر فصل رشته ای بر می گزیند و امروز و فردا می کند و در کنار درس به کارهای جنبی و متفرّقه می پردازد و فرصت تحصیلی را به کارهای غیر درسی صرف می کند. عقب خواهد ماند.
پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)از جمله وصیت های حضرت خضر به موسای حکیم را چنین نقل می کند: (یا موسی! تَفَرّغْ للِعلمِ انْ کنتَ تُریدُه, فانّما العلمُ لمَنْ یَفْرَغُ له;۳ ای موسی! اگر علم می خواهی, خود را برای آن خالص و فارغ بساز, چرا که دانش از آنِ کسی است که خود را برای آن فارغ و یکدل کند.) در توصیه های امام سجاد راجع به حقوق معلّم آمده است که عقل و ذهن و دل و فهم خود را برای معلّمت خالی و فارغ بساز تا بهتر بتوانی از دانش او بهره بگیری
۳) توجّه و گوش دادن
تمرکز فکر و جمع بودن حواس در هنگام تحصیل و فراگیری دانش, عامل مهمّی برای یادگیری است. در متون دینی از موضوعی به نام (حُسن الإستماع) یاد شده است; یعنی خوب گوش کردن. کسی که هنگام مطالعه و درس خواندن یا شنیدن درس استاد, حواسش جمع نباشد و خوب گوش ندهد, یادگیری او هم دچار اختلال و آسیب خواهد شد. از سخنان امام علی در این زمینه چنین می خوانیم: (وقتی نزد دانشمندی نشسته ای, بیش از آن که حرف بزنی, بر شنیدن حریص و مشتاق باش و همان طور که خوب حرف زدن را یاد می گیری, خوب گوش دادن را هم بیاموز.۵
علامه طباطبائی در باره شهید مطهری می فرمود: (مرحوم مطهری یک هوش فوق العاده ای داشت و حرف از او ضایع نمی شد. حرفی که می گفتیم, می گرفت و به مغزش می رسید… هر چه می گفتیم هدر نمی رفت ; مطمئن بودم که هدر نمی رود. )
۴) یادداشت
اگر علم را ثبت و ضبط و یادداشت نکنیم, فراموش می شود. به حافظه هم چندان نمی توان تکیه کرد. بسیاری افراد توفیق علمی خود را مدیون یادداشت های خویشند. حضرت رسول(صلی الله علیه و آله)فرمود: علم را به قید و بند بکشید (قیّدوا العلم) پرسیدند: به بند کشیدن علم چگونه است؟ فرمود: (کتابَتُهُ; با نوشتن آن. )۷
امام حسن مجتبی فرزندان و برادر زادگان خود را گرد آورد و به آنان فرمود: شما کوچک های قومی هستید و امید است که بزرگ های قوم دیگر شوید, پس دانش بیاموزید. هر کس از شما نتوانست علم را حفظ کند و به خاطر بسپارد, آن را بنویسد و در خانه اش بگذارد.۸ امام صادق نیز فرمود: (اکتبوا, فًإنّکم لا تحفظون حتّی تکتبوا;۹ بنویسید, شما آموخته های خود را حفظ نمی کنید تا آن که بنویسید.یادداشت برداری از درس ها, آموخته ها و شنیده ها, یکی از رموز موفقیّت در تحصیل است. بسیاری نیازمند دفترها و جزوه های هم کلاسی های خویشند, چرا که خود ننوشته اند و از (یادداشت) بهره نگرفته اند.
۵) پیگیری و استمرار
عامل دیگر موفقیّت, جدیّت, پیگیری, سخت کوشی و خسته نشدن است. هر هدفی با تداوم و تلاش, قابل دسترسی است. اگر با کمترین ضعف و ناکامی به وجود آمده آموزش را کنار بگذاریم و دلسرد شویم, ناکامی های بیشتر و بزرگ تری در انتظارمان خواهد بود. البته جاذبه های فرعی و دل مشغولی های گوناگون و کشش های غیر درسی وجود دارد, اما دانش آموز موفق کسی است که بر این جاذبه ها غلبه کند و از پیمودن راه و کوشش برای نیل به هدف, خسته نشود.
پیگیری و تداوم, هم هدف را همیشه زنده می دارد, هم آموخته ها را زنده و با طراوت نگه می دارد و هم انگیزه آموزشی را تقویت می کند. امام علی فرمود: هر کس دانش را زیاد مرور و بررسی کند, آنچه را آموخته فراموش نمی کند و آنچه را هم نمی داند, می آموزد.۱۰ این موضوع به نوعه با مسئله (تکرار) هم مرتبط است. خواندن و تکرار کردن آموخته ها, آن را در ذهن و دل مستقر می سازد و از فراموشی جلوگیری می کند.