ابتدابه چگونگی تشکیل حکومت عباسیان وسپس به دورانی که حکومت عباسیان پشت سرگذاشته می پردازیم:
حکومت عباسیان ازسال132تا656ه.ق حدود524سال ادامه یافت این حکومت باابوالعباس سفاح آغازشد وبامرگ معتصم به دست مغولان به پایان رسید.
چگونگی تشکیل حکومت عباسیان رامی توان اینگونه تفسیرکردکه تشکیل این حکومت درنتیجه انقلابی درزمان امویان شکل گرفت که بااستفاده ازتشکیلات مخفی پایه های این حکومت را سازماندهی کردند.
عباسیان بااین ادعاوارد عرصه سیاست وخلافت شدندکه فرزندان عباس بن عبدالمطلب هستندکه بعداز درگذشت پیامبر(ص)،عباس بن عبدالمطلب عمو و وارث وخویشاوندان وی بود که بیش از همه کس حق خلافت داشت،که حق اوراغضب کرده اند(مسعودی،مروج الذهب،2/241).
این دعوت به وسیله علی بن عبدالله بن عباس که اودر دوره ولیدبن عبدالملک اموی زندگی می کرد(یعقوبی،تاریخ یعقوبی،2/2911)ازروستایی به نام حمیمه شروع شد.زیرابه لحاظ موقعیت جغرافیایی درمسیرکاروانهای تجارتی-زیارتی قرارداشت وباشعار«الرضاومن آل محمد»شروع شد (یعقوبی،البلدان،106).
این حکومت چهاردوره وعصرراگذراند که دوره اول عباسی باخلافت سفاح شروع شدوحدود یک قرن طول کشیدکه نفوذ ایرانیان دردستگاه حکومتی ونیرومندی واستقلال خلافت ازویژگی های این دوره بود.دومین دوره،دوره سلطه ترکان دردستگاه خلافت است که اززمان معتصم شروع شد.سومین دوره ازدروره مستکفی آغازمی شود که نفوذ دوباره عناصر ایرانی همچون آل بویه می باشد وچهارمین دوره نفوذسلجوقیان ترک است که باخلافت قائم آغاز وبامرگ معتصم وحمله ی مغول حکومت عباسیان نیزبه پایان می رسد.
اوضاع سیاسی و اجتماعی آذربایجان در دوره عباسیان
ازآنجاکه تجارت واقتصاد رابطه ی مستقیمی باسیاست دارد ابتدابه اوضاع سیاسی وکارگزاران و والیان عباسی درایالت آذربایجان پرداخته می شودتاباروشن شدن اوضاع سیاسی بتوان اوضاع اقتصادی وتجارتی آذربایجان رامورد بازکاوی قرارداد.
آذربایجان دردوران عباسیان نیزهمانند دوره های قبل،یکی ازایالتهای پرحادثه به شمار می رفت. آذربایجان به دلیل دوری ازمرکزخلافت پناهگاه فراریان وناراضیان ازحکومت بوده است وبه این دلیل اداره این ایالت ازاهمیت خاصی برخورداربود وتلاش می شدافرادی ازخاندان خلیفه و حتی برادر خلیفه و افرادی کاردان به حکومت گماشته شوند.
ازجمله مسایل سیاسی واجتماعی که در دوره عباسیان درآذربایجان رخ دادشورش خرمدینان بود که خلافت عباسیان رابامشکلات زیادی روبرو ساخت.
در دوران عباسیان آذربایجان وارمنستان به وسیله ی یک حاکم ووالی اداره می شد.گاهی ازاوقات، ایالت آذربایجان همراه جزیره وموصل وارمنستان یک امیرداشته است.
ابوالعباس سفاح نخستین خلیفه عباسی برادرخویش ابوجعفر راوالی جزیره وموصل ومرزها و ارمنستان وآذربایجان قرار داد.(یعقوبی،تاریخ یعقوبی،2/342).گماردن منصورازطرف سفاح به عنوان والی آذربایجان حکایتگر این است که این ایالت اهمیت زیادی برای خلافت عباسی داشته است ویاشاید دلیل آن ترس ازفعالیت خوارج وحملات مداوم خزرها که دراواخر دولت امویان دراین منطقه بود،باشد.که برای برقراری امنیت انتخاب فردقدرتمند ولایتی همچون منصوریک ضرورت بشمارمی رفت.
منصوروقتی به حکمرانی این ایالت رسید بیشترین تلاش خودرادرجهت سرکوبی خوارج آذربایجان صرف کردومحمدبن صول رابه منظوردستگیری وقتل مسافرخارجی به آذربایجان گسیل کردکه محمد،درسرکوبی مسافر وهوادارانش موفق بود که به دنبال این پیروزی منصور،وی رابه امارت آذربایجان وارمنستان منصوب کرد.(بلاذری،300)
درسال136ه که سفاح درگذشت منصورحکومت آذربایجان راداشت،بعدازمرگ سفاح،منصورخلیفه شد(بلعمی،2/1067)منصور،یزیدبن اسیدسلمی را والی ارمنستان ویزیدبن حاتم مهلبی راوالی آذربایجان قرارداد.یزید یمنی هاراازبصره به آذربایجان منتقل ساخت ونخستین کسی بودکه آنان را منتقل کرد وقبیله های یمن راپراکنده ساخت(یعقوبی،تاریخ یعقوبی،2/362-361).
همانطورکه قبلأاشاره شدمنطقه آذربایجان پناهگاه ناراضیان ومخالفان وفراریان از حکومت بودازجمله آنهامی توان به فرار جمهوربن مرار عجلی اشاره کرد که اوشورش سنبادرادرهم شکست وهمه آنچه که درلشکرگاه بودبرای خودتصاحب کرد وبرای منصورنفرستادودربرابرمنصور سربه نافرمانی برداشت،منصور محمدبن اشعث رابرای سرکوبی اوعازم ری کرد ودرجنگی که رخ دادجمهورشکست خورد وبه آذربایجان پناه بردوبعدها درآنجا کشته شد(ابن اثیر،8/3355).
درسال161ه.ق درزمان خلافت مهدی بسطام بن عمرتغلبی رابه حکومت آذربایجان گمارد (همو،8 /3568)مهدی درسال163ه.ق سرتاسرمغرب،آذربایجان وارمنستان رابه فرزندش هارون واگذارکرد (همو،8/3576).
درسال170ه.ق هارون الرشید به خلافت رسید.وی ولایات جبال وارمنستان ودماوند وقومس و ارمنستان وآذربایجان رابه فضل پسریحیی بن خالدبرمکی سپرد.ارمنستان پس ازوفات مهدی نا فرمان شده بودوچون این اوضاع در روندامور آذربایجان موثربوده است جادارد به این وقایع پرداخته شود:
ارمنستان پس ازوفات مهدی نافرمان شده بودتاآنکه رشید،خزیمه بن خازم یمتمی رابه حکومت ارمنستان برگزید،سپس رشید به جای او،یوسف بن راشد سلمی رابه حکومت ارمنستان برگزید وسپس یزیدبن مزید بن زائده شیبانی رابرگزید.یزیدبطوری ارمنستان راآرام کرد که دیگر احدی نبودکه جنبش کند،سپس عبدالکبیر بن عبدالحمیدراحکومت ارمنستان داد که بعد ازچهارماه برکنار شد وفضل بن یحیی بن خالدبرمکی حکومت یافت وخودبه ارمنستان وچون ازراه رسیدبه ناحیه ی دربند روی نهادوبر قلعه ی«حمزین»حمله برد ولی شکست خورد وبه عراق آمد وعمربن ایوب کنانی رادرارمنستان جانشین گذاشت وقتی به عراق رسیدابوالصباح رامأمورخراج وسعیدبن محمدحرّانی لهبی رافرمانده جنگ ارمنستان فرستاد سپس مردم«برزعه»برابوالصباح شوریدند و او راکشتندومردم ارمنستان نافرمان شدندوابومسلم خارجی درآن ظهورکردپس فضل حکومت ارمنستان رابه خالدبن یزیدبن اسیدسلمی دادوعبدالملک بن خلبفه ی حرشی رابا پنج هزار نزد وی فرستاد تادر «رویان» باابومسلم خارجی روبروشدند،ابومسلم آنان راشکست داد.سپس رشید،عباس بن جریربن یزیدبن جریربن عبدالله بلجی راحکومت ارمنستان دادواو معدان حمصی راباشش هزار برسرابومسلم خارجی فرستاد وجنگی میان آن دوروی داد که معدان کشته شدوابومسلم خارجی رهسپاردبیل شدوچهارماه آنجا رامحاصره کرد وکار ارمنستان نیروگرفت.سپس رشیدحرشی را دستوردادکه آذربایجان راقبضه کندزیرامهلهل تمیمی برآذربایجان دست یافته بود.که حرشی بااوجنگ کردواوراشکست داداوضاع آذربایجان رااصلاح کرد سپس به ارمنستان رفت که با ابومسلم خارجی بجنگدوقتی رسید مرده بودوبعداز روبرو شدن با خلیل بن سکن،حرشی اورااسیرگرفت و مردم بیلقان نزد حرشی آمدند وخواستارامان شدند.