مورچه
حشرات اجتماعی شامل گونه‌های بی‌شماری از زنبورهای عسل ، زنبورهای معمولی و تمام گونه‌های مورچه‌ها و موریانه‌ها می‌شود. حشرات اجتماعی در گروههای فامیلی زندگی میکنند و یا به صورت قبیله‌ای زندگی کرده و لانه‌های بسیار بزرگ می‌سازند. در هر قبیله فقط یک حشره ، یعنی ملکه ، تولید مثل میکند. بیشتر حشرات دیگر کارگر هستند که به جمع‌آوری غذا و حفاظت از لانه و نوزادان مشغول هستند.
مورچه (formica) حشره‌ای است از راسته نازک بالان که تیره خاصی را به نام تیره مورچگان در این راسته بوجود می‌آورد. مورچه جانوری است اجتماعی و آن دارای گونه‌های بسیاری می‌باشد و مخصوصا برخی گونه‌های نواحی حاره مورچه‌های خطرناک و گوشتخوار هستند. در حدود 8000 گونه مختلف از مورچه‌ها شناخته شده است، مورچه‌ها حشراتی هستند که از نظر هوش و غریزه طبیعی کامل می‌باشند. این حشره در مقایسه با حشرات دیگر ، لانه ساده‌تری دارد، بیشتر آنها در زیر زمین تونلهایی حفر میکنند، یا با استفاده از مواد خاکریز درست میکنند.
نمل به معنی مورچه در قرآن
آیات 16 و 18 و 19 سوره نمل به مورچه اشاره فرموده است. از آیات این سوره به خوبی استفاده می‌شود که داستان حکومت حضرت سلیمان جنبه عادی نداشت، بلکه توام با خارق عادات و معجزات مختلفی بود. در حقیقت خداوند قدرت خود را در ظاهر ساختن این حکومت عظیم و قوایی که مسخر آن بود، نشان داد. خداوند در آیه 16 این سوره می‌فرماید :
« لشگریان سلیمان از جن و انس و پرندگان نزد او جمع شدند. آنقدر زیاد بودند که باید توقف می‌کردند تا به هم ملحق شوند. »
سپس در آیه 18 می‌فرماید :
« به هر حال سلیمان با این لشکر عظیم حرکت کرد تا به سرزمین مورچگان رسیدند. در این حال مورچه‌ای از مورچگان همنوعان خود را مخاطب ساخت و گفت : ای مورچگان! داخل لانه‌های خود شوید تا سلیمان و لشگریانش شما را پایمال نکنند، در حالی که نمی‌فهمند. »
در آیه 19 : « سلیمان از شنیدن سخن این مورچه تبسم کرد و خندید. »
در اینجا سلیمان رو به درگاه خدا کرد و چند تقاضا نمود :
« پروردگارا! راه و رسم شکر نعمتهایی را که بر من و پدر و مادرم ارزانی داشتی به من الهام فرما. دیگر اینکه مرا موفق بدار تا عمل صالحی به جای آورم که تو از آن خشنود می‌شوی و بالاخره مرا به رحمتت در زمره بندگان صالحت داخل گردان. »
یعنی هدف نهایی بدست آوردن قدرت انجام عمل صالح است و عمل صالح نیز مقدمه‌ای است برای جلب خشنودی و رضای خدا که هدف نهایی است.
تنوع مورچه‌ها در هر دسته
همه مورچه‌ها دارای زندگی اجتماعی هستند، یعنی مورچه‌ها در دسته‌های جدا از هم زندگی میکنند. در هر دسته سه نوع مورچه وجود دارد: ملکه که وظیفه آن تخم گذاری و به دنیا آوردن نوزادان است. عده‌ای مورچه‌های کارگر هستند که فاقد بال می‌باشند و کار آنها جمع‌آوری دانه‌ها و مواد غذایی و حفر لانه و نگهداری تخمها و نوزادان می‌باشد. تعداد کمی از افراد یک لانه ، مورچه‌های نر ماده هستند که دارای چهار بال نازک می‌باشند. اندازه گروههای مورچه‌ها بسیار متنوع است. برخی از این گروهها یا دسته‌ها فقط شامل چند دوجین مورچه هستند، در حالی که در دسته‌های دیگر صدها هزار مورچه فعال زندگی میکنند.
ساختمان مورفولوژیکی مورچه
مورچه‌ها گر چه از نظر اندازه ظاهری با یکدیگر فرقهای زیادی دارند، ولی از جهت شکل ظاهری کم و بیش شبیه یکدیگر هستند. بر روی سر مورچه یک جفت شاخک یا آنتن وجود دارد. این شاخکها مدام حرکت میکنند، زیرا اینها شاخکهای معمولی نیستند، بلکه اندامهای بویایی جانور به شمار می‌روند. بنابراین مورچه در عین حال که فاقد بینی است، ولی حس بویایی دارد. شاخکها همچنین به مورچه کمک میکنند تا مورچه‌های دیگر را بشناسند و با آنها ارتباط برقرار کنند.
سر مورچه شامل مغز ، یک جفت چشم مرکب و آرواره‌های قوی و دهان است. علاوه بر چشم مرکب ، بیشتر مورچه‌ها دارای اندام بینایی دیگری به نام چشم ساده هستند. بین شکم و تنه این حشرات پایه‌ای وجود دارد که بوسیله آن شکم می‌تواند حرکات زیادی در جهات مختلف انجام دهد. مورچه‌های کارگر دارای سر کوچکی هستند، در صورتی که نر ماده‌ها دارای سری بزرگ می‌باشند. آرواره‌های این حشره نسبتا قوی است و پاهایش به چنگال ختم می‌شوند.
بالهای جنس ماده حشره مذکور پس از جفت گیری می‌افتند. عمر مورچه‌های کارگر 8 تا 10 ماه ، مورچه ملکه یک سال و مورچه‌های نر ماده فقط دو هفته است، یعنی پس از جفتگیری با ماده می‌میرند.
غذای مورچه‌ها
هزاران نوع مورچه در جهان زندگی میکنند که هر نوعی زندگی و غذای مخصوص به خود را دارند.
مورچه خرمن چین : مورچه‌ای است که از گیاهان اطراف خود دانه می‌چیند و به لانه خود می‌برد و از آنها استفاده میکند.
مورچه شیر دوش یا گله‌دار : این مورچه‌ها به شکار شته‌ها می‌روند، آنها را گله گله در لانه جای می‌دهند و با نواختن ضربه‌های محکمی بر پهلویشان ، مایع شیرین مزه‌ای از اندامشان برای خود می‌دوشند.
مورچه‌های باغبان : دسته دیگر از مورچه‌ها باغبانی میکنند، یعنی قارچهای بسیار ریزی را می‌پرورند و خوراکشان را فقط از آنها تهیه میکنند. برای کشت قارچها نیاز به باغچه‌ای هم دارند که برای این کار خمیری فراهم میکنند و قارچهای مورد نظر خود را بر روی آن می‌کارند.
مورچه‌های آسیابان : این نوع مورچه‌ها با کله بزرگ و فکهای نیرومندشان دانه‌ها را آسیاب میکنند.
انواع مورچه‌ها
مورچه‌های تپه ساز ، همچون مورچه‌های چوب‌زی در انگلستان فراوان هستند. این مورچه‌ها چنان بلند خانه سازی میکنند که گاهی ارتفاع ساختمان‌هایشان به یک متر و پهنای آن به 30 سانتی متر می‌رسد.
برخی از مورچه‌ها ، برده‌دار هستند، یعنی دسته دسته همچون گروههایی که عازم ماموریت نظامی هستند، به سراغ مورچه‌های کوچکتر می‌روند. تخمها ، کرمها و شفیره‌های آنها را غارت میکنند و از آنها نگهداری میکنند تا بالغ شوند و در این هنگام آنها را به بیگاری وامی‌دارند.
در آفریقای مرکزی ، آمریکای جنوبی و نیز آسیای جنوبی ، پاره‌ای از انواع مورچه‌ها ، گوشتخوار هستند. گاهی آنها را مورچه‌های قزاق گویند. چون بسیار بی‌رحم هستند و در ستونهای طولانی مانند نظامیان جنگجو در جستجوی جانداری به راه می‌افتند تا از گوشت بدن او تغذیه کنند.
زندگی اجتماعی مورچه‌ها
در حدود 8000 گونه مختلف مورچه وجود دارد و همه آنها در گروههای فامیلی زندگی می کنند این حشره درمقایسه با حشرات دیگر لانه ساده‌تری می‌سازد بیشتر آنها در زیر زمین تونلهایی حفر میکنند یا با استفاده از موادی خاکریز (پرچین) درست میکنند در طول تابستان مورچه‌های بالدار از لانه بیرون آمده و بطور دسته جمعی حرکت میکنند آنها جفت گیری میکنند و برای تشکیل اجتماع جدیدی پرواز کرده و می‌روند.
مورچه‌های صحرا نشین اجتماعی در طول شب یک توده مخروطی موقت درست میکنند آنها برای این کار از بدنشان استفاده میکنند مورچه‌ها به همدیگر می‌چسبند و از یک شاخه درخت آویزان می‌شوند آنها بوسیله پنجه‌هایشان به یکدیگر می‌چسبند و این مخروط را می‌سازند. یک لانه مورچه از چندین اطاقچه که بوسیله تونلهایی به هم مرتبط می‌شوند، تشکیل شده است.
چرخه زندگی مورچه
چرخه حیات مورچه بسیار جالب است. ماده‌های یک کلنی یعنی ملکه تا ارتفاع زیادی در آسمان به پرواز در می‌آیند و نرها نیز به دنبالشان می‌روند. پس از این پرواز جفت گیری ، نرها فورا می‌میرند و ملکه پایین می‌رود و به تنهایی آغازگر یک گروه یا دسته جدید می‌شود. او آشیانه‌ای حفر میکند و تخم می‌گذارد. پس از آن که کرمهایی که فاقد پا هستند، از تخم بیرون می‌آیند، ملکه مادر به آنها کمک میکند تا پیله‌ای به دور خود بتنند. هنگامی که مورچه جوان به اندازه کافی رشد کرد، ملکه یک سر پیله را سوراخ میکند و مورچه را از داخل محفظه خود خارج می‌سازد. این کارگران تازه نفس ، تقریبا به فوریت زندگی پر کار و فعال خود را آغاز میکنند که وقف ملکه و بقیه اعضای گروه است.