به معنی عام، هر نقاشی به قطع کوچک است. کلمه از واژه لاتین می نیوم (2) مشتق شده است، و آن کلمه برای رنگ آمیزی قرمز در قرون وسطی در نسخه های مذهب بکار رفته است. سه نوع عمده از مینیاتور را ممکن است نام برد: مینیاتورهای ایرانی و هندی که شامل تصویرها و تذهیب کاری نسخه های داستانها است، تذهیب های نسخه های اروپایی قرون وسطی، که در آنها شخصیت های مذهبی و رویدادهای دینی در رنگ های درخشان، طلا و نقره تصویر شده، و حتی گاه در چهارچوب یک خط اصلی قرار گرفته است، و سرانجام تصویرهای کوچک اروپایی و آمریکایی که با روغن نقاشی و یا با رنگ های آبی بر روی کاغذ، مقوای نازک، پوست گوساله، پوست مرغ، آهن، عاج یا میناکاری بر روی آهن تصویر یا حک شده است.از مهم ترین استادان مینیاتور، هنس هولبین (3) در آلمان، جان اسمارت (4) ، نیکولاس هیلارد (5) ، سامیوئل کوپر (6) ، و ریچارد کاسوی (7) در انگلستان، ژان و فرانسواکلوئه (8) ، جی. بی. جی آوگوستین (9) ، وژان آنوره فراگونار (10) در فرانسه، شارل ویلسن پیل (11) ، ادوارد گرین مالبن (12) ، و رابرت فیلد (13) ، در ایالات متحده.
الف: مینیاتور سازی در ایران
چنانکه یاد شد، «مینیاتور» عبارت از هر تصویر یا شکلی که در مقیاس کوچک ساخته باشند . همین طور گفته اند که: مینیاتور (در نقاشی) عبارت از تصویر کوچکی است که در پرداختن آن ریزه کاری بکار رفته باشد.و آن در حقیقت نوعی نقاشی است که خاص مشرق زمین (چین و ژاپن و بویژه ایران) است، که در آن قواعد علم مناظر و مرایا (نورشناسی) و کالبدشناسی رعایت نمی شود (14) ، و رنگ آمیزی در آن جنبه تزیینی دارد، و جزئیات آن با ریزه کاری های خاص نشان داده می شود .تاریخچه. وقتی که شاه اسماعیل در سال 916 ه ق./1510م. هرات را تسخیر کرد، بهزاد هنوز نقاش دربار هرات بود. شاه اسماعیل بهزاد و عده یی دیگر از نقاشان را با خود به تبریز برد. گفته اند که شاه مذکور آنقدر بهزاد را گرامی می داشت که او را به نصف مملکت خود معاوضه نمی کرد. این نقاش مشهور تا زمان پیری (سال 928 ه.ق. /1522م). به کار خود ادامه داد و ریاست کتابخانه سلطنتی را که در حقیقت فرهنگستان هنر یعنی نقاشی، خوشنویسی و صحافی بود بعهده داشت.مینیاتوری بسیاری زیبا و جالب توجه که منظره جنگ شتران را نشان می دهد در تصرف دولت ایران است که می گویند بهزاد در سن 70 سالگی آنرا کشیده. اگرچه عده زیادی از صنعتگران به دربار صفوی در تبریز منتقل شدند، ولی بعضی از آنان در هرات ماندند و سبک مخصوص خود را ادامه دادند. بسیاری از مینیاتورهای عالی هرات پس از رفتن بهزاد ساخته شده این صنعتگران به ریزه کاری که از خصایص سبک تیموری است اهمیت بسیار می دادند. این توجه به جزئیات اشیاء مانند قالی، کف اطاق، لباس و تزئینات معماری نقاشیهای هرات را در میان بزرگترین مینیاتورهای ایران قرار می دهد و ثابت می کند که بهزاد تنها نقاشی بزرگ هرات نبود و رقبایی نیز داشته است. سبک جدیدی که در زمان سلطنت شاه طهماسب توسعه یافته به عقیده بسیاری مینیاتورسازی را به منتهی درجه ترقی رسانید. در اوایل پادشاهی او بهزاد در قید حیات بود. آقامیرک از شاگردان بهزاد و از دوستان نزدیک سلطان بود. یکی از شاگردان وی که سلطان محمد نام داشت به مقام نقاش باشی دربار رسید و پیشوای عده یی از نقاشان معروف گردید. سلطان محمد به شاه جوان درس نقاشی می داد. سه سال بعد از جلوس به تخت سلطنت یک نسخه شاهنامه برای شاه طهماسب تهیه گردید که 256 تصویر داشت. این کتاب در تصرف بارون ادوارد روتشیلد (15) در پاریس است. و نقاشی آن به سلطان محمد نسبت داده شده است. کارهای این استاد از حیث تنوع، رنگ آمیزی نقشه، ترکیب و نیز از نظر توجه مخصوص به ریزه کاری مشهور است. نقاشیهای زمان صفوی روی هم رفته از کارهای بسیار ریز عصر تیموری درشت تر می باشد. با وجود این در بعضی از مینیاتورهای صفوی بقدری دقت در نمودن لباس بعمل آمده که حتی نقشه پارچه بخوبی نمایانده شده. عمامه نخستین شاهان صفوی دور کلاهی پیچیده شده به طوری که نوک کلاه از وسط عمامه بیرون می آمد. این قسم کلاه و عمامه مخصوص خاندان صفوی بود. نوک آن در اوایل همیشه قرمز رنگ بود، ولی بعد رنگهای دیگر نیز در مینیاتورها دیده شده و بسر گذاردن آنها متداول گردیده. تاریخ یک مینیاتور را می توان اغلب از شکل عمامه و لباس تعیین کرد. یکی از معروفترین مجموعه های نقاشی ایران نسخه مصور خمسه نظامی است که اکنون در موزه بریتانیاست. تصاویر این کتاب بوسیله نقاشان مشهور دربار برای شاه طهماسب. وقتی که در حدود بیست سالگی بود، تهیه گردیده . نام اشخاص ذیل زیر مینیاتورهای آن دیده می شود. آقامیرک، سلطان محمد، میرزاعلی، مولانا مظفرعلی و میرسیدعلی. این اشخاص مشهورترین نقاشان عصر خود بودند و در این یک جلد کتاب شاهکارهای هر پنج تن هنرمند جمع آوری شده. چهارده تابلو نقاشی اصلی آن کتاب بوسیله لارنس بینیون (Binyon Lawrence) چاپ رنگی شده و انتشار یافته است. علاوه بر این ها، 396 ورق این کتاب دارای حاشیه تزیین شده بسیار اعلی از طلا می باشد که نقش آن اشکال حیوانات و گل و غیره است. در میان گروه استادان فنی، میرسید علی مقامی بلند دارد، چه وی در تجسم مناظر زندگانی طبیعی و زندگی دهقانی یدی طولی داشته. حیوانات را شبیه به اصل کشیده، چادر را به طرزی زیبا تزیین نموده و هنرمندی صنعتگر حقیقی در اشکال گل و پرنده و اشیای دقیق دیگر مشهود است. همایون پادشاه هند پس از شکست خوردن از افغان به دربار شاه طهماسب گریخت و شاه ایران از او پذیرایی مجلل کرد. او چند سال در دربار شاه طهماسب اقامت نمود و به هنگام بازگشت به محل حکمرانی خود، میرسید علی را که در تبریز با او آشنا شده بود و نیز عبدالصمد شیرازی را با خود برد. این دو هنرمند که در خدمت همایون به هند رفتند، مؤسس سبک مخصوص هنر مغول در شمال هندوستان شدند. بوسیله نقاشی های آنان، سبک جدید از ترکیب عناصر نقاشی ایرانی و مناظر و تصاویر هندوستان ایجاد گردید. تصاویر زمان شاه طهماسب معمولا مناظری از شاهکاری های ادبی قدیم ایران است، مانند شاهنامه فردوسی، خمسه نظامی، اشعار سعدی، حافظ و یوسف و زلیخای جامی. علاوه بر مصور ساختن کتب، تصاویر و نقاشی های جداگانه نیز کشیده می شد. بسیاری از اینها تصویر جوانان خوش اندام است که جامه یی زیبا در بردارند و بعضی از آنها ممکن است تصویر خود شاه طهماسب باشد. از کارهای دیگری که در این زمان به درجه عالی رسید، تزیین حاشیه صفحات کتب بود. در این حاشیه ها درخت، گل و حیوانات به رنگ طلا و نقره در زمینه رنگی کشیده شده و معمولا جداگانه ساخته و تهیه می شد و بعدا به صفحه های کتاب متصل می گردید. در اواخر سلطنت شاه طهماسب نقاشی بنام استاد محمدی شهرت یافت. می گویند که او پسر و شاگرد سلطان محمد بود. علاوه بر نقاشی هایی که وی کشیده، سبکی جدید و زیبا در نقاشی رنگی بوجود آورده است. از سوی دیگر، به سبب ظرافتی که وی در تصویرسازی انسان و جانوران بکار برده، شهرت دارد. در زمان شاه طهماسب سبک مهمی در نقاشی در بخارا ایجاد شد و به درجه عالی رسید.