عقب ماندگی ذهنی یک بیماری و یا مرض نیست بلکه یک شرایط خاص ذهنی است گروهی از مردم استنباط نادرستی از عقب ماندگی ذهنی داشته و تصور مینمایند که عقب ماندگی ذهنی همانند یک مرض بوده و می تواند از شخصی به شخص دیگر سرایت نموده و یا مانند سل و آبله و سرجمه قابل انتقال در میان کودکان باشد با این فرق که بیماری ذهنی طولانی تر و سخت تر است. عده ای نیز بر این عقیده اند که عقب ماندگی ذهنی همان بیماری روانی و یا دیوانگی است چنین برداشتهای غلط و تصورات نادرست حتی که گاه در میان افراد تحصیل کرده نیز بچشم میخورد. آنچه که قابل توجه میباشد این است که عقب ماندگی ذهنی بیماری و مرض نیست کودکان و بزرگسالان هرگز بواسطه مجاورت با افراد عقب مانده دچار عقب ماندگی ذهنی نمیشوند. عقب ماندگی ذهنی یک وضعیت و حالت خاص ذهنی است که در اثر شرایط مختلف قبل از تولد و هنگام تولد و یا پس از تولد کودک پدید می آید عقب ماندگی ذهنی میتواند در اثر مرضی عفونت و ویروس بوجود آید اما قابل سرایت به دیگری نیست عقب ماندگی ذهنی مانند دست و یا پائی است که بخوبی کار نمیکنند. معمولاً دانشمندان و متخصصان تعلیم و تربیت استثنائی بدلیل مختلفی از جمله زیر در تعریف کودک عقب مانده ذهنی و پاسخ به چرائی و چگونگی عقب ماندگی ذهنی با اشکال مواجه هستند: زیرا: 1- در جوامع مختلف از معیارهای متفاوتی برای تشخیص عقب ماندگی ذهنی استفاده می شود. 2- علل عقب ماندگی ذهنی هنوز بطور کامل معین و روشن نگردیده است. 3- چگونگی رشد و کارائی اجتماعی گروه های مختلف عقب ماندگان ذهنی در محیط و سطوح مختلف یک جامعه بطور یکسان نمی باشد. بطوریکه تعدادی از عقب ماندگان ذهنی در محیط های روستائی و ساده بعنوان عقب مانده تلقی نشده و مشکلی ندارند در حالیکه در محیط های شهری و صنعتی و پیشرفته و پیچیده دچار اشکالات فراوان در سازگاری اجتماعی و کفایت اقتصادی و اجتماعی می باشند 4- چگونگی توزیع عقب ماندگی ذهنی در میان گروه های مختلف سنی کاملاً متفاوت بوده و بخاطر مشکلات تحقیق بویژه در دوران طفولیت مشخص نمودن آن بطور دقیق تقریباً غیر ممکن بنظر می رسد. 5- در تحقیقات و مطالعات انجام شده در جوامع مختلف حتی در درون یک جامعه توسط متخصصان مربوطه کاربرد تکنیک ها و روشهای مختلف در شناسائی عقب ماندگی ذهنی کاملا متفاوت است. عقب ماندگان ذهنی در هر حال بطور کلی حدود 2 تا 3 درصد از جمعیت هر کشوری را تشکیل می دهند توزیع عقب ماندگی ذهنی میان گروه های مختلف اجتماع بطور یکسان نیست زیرا غالباً تشخیص و شناسائی عقب ماندگی ذهنی در زمان طفولیت بسیار مشکل است. اما در دوران دبستان و بعد از آن راحت تر شناسائی می گردند دست بعضی از انواع عقب ماندگی ذهنی از بدو تولد قابل تشخیص می باشند بویژه می باشند بویژه آنهائی که علائم بدنی و کلینیکی دارند بعنوان مثال اطفال منگل و میکروسفالی از گروه هائی هستند که در بدو تولد قابل تشخیص می باشند. همچنین کودکان مبتلا به اختلالات متابولیکی در زمان تولد قابل تشخیص می باشند و باید سریعاً تحت مراقبت های ویژه پزشکی قرار گیرند. عقب ماندگان ذهنی افرادی هستند که به علت وقفه یا کمبود رشد ذهنی در شرایط عادی قادر به استفاده مطلوب از برنامه های معمولی آموزش و پرورش، سازگاری اجتماعی و تطبیق با محیط نمی باشند این افراد بدلیل عقب ماندگی هوشی از ادراک مبانی و مفاهیم و از قدرت استدلال و قضاوت صحیح و از توانائی دقت و یادگیری بدرجات مختلف محرومند. از جمله خصوصیات مشترک گروه های عقب مانده ذهنی نارسائی و ناهنجاری در رشد زبانی است و بسیاری از آنان دارای اختلالات حسی و حرکتی و احیاناً نقیصه عضوی می باشند. بعضی دیگر فقط کند ذهن و دیر آموزند.
علل عقب ماندگی ذهنی:
علل عقب ماندگی ذهنی را می توان به سه مرحله در رابطه با تولد کودک تقسیم نمود.
الف. علل قبل از تولد که شامل عوامل ژنتیکی و محیطی می باشد.
ب. عوارض هنگام تولد که شامل عارضه های زمان تولد می باشد.
ج. علل بعد از تولد شامل بیماری های مختلف، تصادفات و ضایعات گوناگون عصبی و مغزی و عوامل محیطی و فرهنگی می باشد.
اختلالات ژنتیکی:
گروهی از عقب ماندگی های ذهنی در آغاز انعقاد نطفه (شروع حاملگی) مشخص می گردند.
عوارض و مشکلات وراثتی باعث ایجاد اختلالات فراوان در رشد جسمی و ذهنی کودکان می گردد. گروهی از کودکان که به علت نارسائی های ژنتیکی دچار عقب ماندگی ذهنی شده اند اغلب دارای اختلالات دیگری نیز می باشند. تعدادی از نوزادان ناقص که مرده متولد می شوند اغلب بعلت همین اختلالات ژنتیکی می باشد که نتوانسته اند در حالت طبیعی رشد و نمو کنند. برخی دیگر که بعلت مشکلات ژنتیکی در حالت وخیمی بدنیا می آیند نیاز فوری و شدیدی به مراقبت های پزشکی دارند. کودکانی که بعلت اختلالات ژنتیکی دچار عقب ماندگی می شوند دارای خصوصیات جسمی و ذهنی یکسان نمی باشند بطور مثال کودکان منگول که وجوه و خصوصیات مشترکی با هم دارند باز هم بطور یکسان نیستند کودکانی که بعلت اختلالات ژنتیکی در سوخت و ساز دوران جمعی مبتلا به نارسائی ذهنی میشوند نیز با هم اختلافات زیادی دارند. چنانچه اطفال مبتلا به PKU یا اختلالات متابوکیلی در بدو تولد تشخیص داده شوند با تغییر رژیم غذائی و درمانی مخصوص می توان از تاثیرات منفی شرایط قبل از تولد پیشگیری نمود. بیشتر اختلالات ژنتیکی بعلت وجود ژنهای مغلوب می باشد تا ژنهای غالب عامل همخونی:
این عامل در ایجاد ناهنجاری های هوشی تاثیر فراوان دارد در میان اقلیت ها و روستائیان و خانواده هائی که ازدواج با نزدیکان همخون مانند دختر عمو و پسر عمو یا عمه زاده و دائی زاده و خاله زاده و امثال آنها متداول است درصد عقب ماندگی ذهنی بیش از دیگران است.
سیفیلس ارثی:
ابتلاء والدین یا یکی از آنها به بیماری سیفیلس موجب ابتلاء جنین به این بیماری ارثی می شود. این بیماری برای جنین و رشد طبیعی آن بسیار خطرناک و معمولاً از طریق مادر به کودک سرایت می کند علاوه بر ایجاد نارسائی های هوشی در کودک ناهنجاری حسی و حرکتی بالاخص کوری و فلج و صرع را نیز سبب می گردد در بعضی از موارد موجب سقط جنین و یا مرگ طفل در رحم می شود.
الکلیسم
اعتیاد والدین به مشروبات الکلی موجب مسمومیت شده و بوسیله ژن مسموم تولید نقص هوشی و ضعف عمومی در رشد طبیعی و ناهنجاری های حسی و حرکتی می شود و موجب عقب ماندگی عمومی و گاه ناهنجاری های شدید می گردد.
سرخجه و بیماری های عفونی – مسمومیت ها – سوء تغذیه و اختلالات غدد داخلی باعث عقب ماندگی ذهنی نوزاد می گردد.