اعطاى یارانه به فرآورده هاى نفتى از جمله بنزین از نکات مدنظر تصمیم گیران کشور به منظور مهار مصرف و تورم در کشور بوده است. اخیراً بحث ها و دیدگاه هاى متفاوتى درباره قیمت بنزین مطرح شده که واکنش هاى گوناگونى را در سطح جامعه به دنبال داشته است. به منظور نقد و بررسى دیدگاه هاى متفاوت، خبرگزارى شانا با دکتر حجت الله غنیمى فرد، عضو هیأت علمى دانشگاه صنعت نفت، گفت وگو کرده است که در پى مى آید.
* اگر بخواهیم بخش خصوصى در صنعت نفت و پایین دستى فعال شود، باید شرایط اقتصادى فراهم باشد. از سویى با توجه به قیمت کنونى، شرایط مناسب براى وارد شدن به این بخش وجود ندارد. به علاوه، دیدگاه هاى متفاوتى در زمینه قیمت گذارى مطرح کرده اند. نظر شما در این باره چیست؟
** این مسأله یک بحث تئوریک است. هنگامى که قیمت تمام شده را اعلام مى کنیم، این مقوله یک بحث مالى و حسابدارى صنعتى است. هنگامى که از هزینه هاى بالاسرى صحبت مى کنیم، این امر صرفاً مالى است و هنگامى که از هزینه نهایى صحبت مى کنیم، یک اصطلاح اقتصادى است. اگرچه هر دو اسم هزینه را دارد، ولى کسانى که با مباحث مالى آشنا هستند، مى دانند این دو هم خوانى تعریفى ندارند. هزینه نهایى در اصطلاح اقتصادى به گونه اى معنا مى شود که لزوماً بیانگر تعریف مالى نیست. اگر ما از دیدگاه مالى صحبت مى کنیم، قیمت تمام شده بنزین چقدر است؟ آن چه در متون علمى مالى نوشته شده این است که یک پالایشگاه همانند یک کارخانه است که باید با توجه به هزینه هاى خود از مواد خام تا هزینه هاى بالاسرى را محاسبه کند تا براساس مقدار تولید، هزینه تمام شده هر واحد را به دست آورد. مثلاً نفت خامى که پالایشگاه بندرعباس دریافت مى کند، نفت خام سنگین است حال آن که نفت خام پالایشگاه لاوان نفت خام سبک را دریافت مى کند. برخى پالایشگاه ها نفت خام سبک دریافت مى کنند ولى نفت خام مربوط به خزر که ترکیبى از چندین نفت خام است، از قزاقستان، روسیه و ترکمنستان به اضافه مخلوطى از نفت خام سبک ما در تهران و تبریز پالایش مى شود. از این رو، اگر بخواهیم قیمت تمام شده یک تن بنزین را محاسبه کنیم، باید ببینیم محصول کدام پالایشگاه است؟ با توجه به این که خوراک پالایشگاه تهران فلان مقدار است ولى کرمانشاه به مراتب کمتر یا شیراز و لاوان ظرفیت کمى دارند و یا در مقابل خوراک آبادان زیاد است. به صورت نظرى و براى محاسبه یک زمان به این نتیجه مى رسید که قیمت نفت خام ورودى را صفر بگیرید و یک زمان به طور متوسط قیمت نفت خام هاى تولیدى را ملاک قرار دهید و یک زمان بررسى کنید که با قیمت هاى جانشین نفت خام که مى توانست از بیرون کشور بیاید، قیمت تمام شده فرآورده یک پالایشگاه چقدر است. البته این مباحث تئوریک است و نباید از پیش آمدن این بحث ها احساس نگرانى کنیم ولى جایى که به عمل برمى گردد، باید ببینیم منابعى که در اختیار داریم فقط متعلق به نسل حاضر است یا این که متعلق به نسل هاى بعدى هم هست؟ بدیهى است که اگر از منابع استفاده بهینه داشته باشیم و این منابع زیرزمینى را به سرمایه هاى روزمینى تبدیل کنیم، مى توانیم براى نسل هاى بعدى نیز مفید باشیم.
* ارایه یارانه براى مصرف کنندگان داخلى فراورده بنزین تا چه حد قابل قبول است؟
** این که قیمت ها یارانه اى باشد یا نباشد به دیدگاه اقتصادى بر مى گردد و جاى تعجب نیست که بسیارى از اقتصادها در دورانى با یارانه هاى بلندمدت و در بعضى موارد کوتاه مدت براى کالاهاى خاص توانسته اند ادامه فعالیت بدهند. این باور در میان کسانى که اقتصاد را مطالعه مى کنند، وجود دارد که هیچ کس معتقد نیست که یارانه ها باید براى همه عمر اقتصاد یک کشور وجود داشته باشند. بعضى ها معتقدند که در دوره هاى کوتاه کالاهاى یارانه اى خودمان را به قیمت هاى واقعى تبدیل کنیم؛ به این شرط که الگوى درآمد اقشارى که از آن استفاده مى کنند، به گونه اى باشد که با افزایش قیمت ها متضرر نشوند. من به این اعتقاد ندارم که قیمت فرآورده هاى نفتى افزایش یابد و در مقابل دریافت هاى دولت اضافه شود و کسرى بودجه ناشى از هزینه هاى بیهوده را تأمین کند.
ما باید به این نتیجه برسیم که براى چه افقى در آینده فکر مى کنیم که سیاست هاى اقتصادى ما هنوز نتوانست اقشار آسیب پذیر را از این وضعیت اقتصادى رها کند و بر اساس آن با توجه به این که قشر آسیب پذیرى داریم، تصمیم بگیریم که بنزین را با یارانه مصرف کنند یا نکنند و اگر کالایى با یارانه است از سیستم یارانه اى کنونى خارج شود یا نشود. در نهایت براى یک افق بلند مدت که معمولاً دو دهه را دربر مى گیرد، به دنبال این باشیم که از توانى که خداوند در مغز و بازوهایمان قرار داده به عنوان تولید کننده ظاهر شویم و به دنبال گرفتن یارانه نباشیم. بدیهى است این مسأله به یک برنامه ریزى جامع فقرزدایى در جامعه نیازمند است و حذف یک سویه یارانه ها بدون اصلاح هم زمان الگویى درآمدها شدت فقر را در جامعه تشدید مى کند.
* بحث قیمت بنزین و ارزانى و گرانى آن اخیراً بحث هاى مختلفى را در سطح کارشناسى ایجاد کرده است. به نظر شما آیا طرح این موضوع بیشتر جنبه سیاسى ندارد؟
** در موضوع هاى اقتصادى، داشتن نظرهاى مختلف نسبت به این مقوله ها نه تنها مشکلى را ایجاد نمى کند، بلکه نعمتى است که دیدگاه هاى مختلف بتوانند درباره یک پدیده اقتصادى به گونه اى مطرح شوند که آن را به سمت و سوى کمال اقتصادى سوق دهند.
در بعضى موارد هر کدام از این دیدگاه ها مى توانند نقص قسمتى از یک نظر دیگر را رفع و آن را کامل کنند و البته بعضى دیدگاه ها مغایر یکدیگرند و همدیگر را کامل نمى کنند. در همه مجموعه هایى که به عنوان کشورهاى اصلى دنیا محسوب مى شوند، هر گروهى با دیدگاه هایى که دارد، مسوولیت تصمیم گیرى، قانون گذارى یا اجرا را به عهده مى گیرد. بدیهى است که هر گروهى نظرهاى خود را دارد ولى در مباحث اقتصادى موارد به گونه اى هستند که باید فراتر از یک دوره قانون گذارى یا اجراى بررسى آن ها برنامه ریزى شوند. مثلاً مواهبى که خداوند در اختیار ما گذاشته و براساس قانون آن ها را منابع طبیعى اعلام کردیم که منابع هیدروکربنى مایع و گازى هم جزء آن ها هستند، آیا به عنوان یک ثروت قابل تقسیم در یک دوره کوتاه است و یا باید آن را نوعى درآمد به حساب آورد. آیا مى توانیم این منابع را به عنوان درآمد محسوب کنیم و بلافاصله هزینه جاریش کنیم و یا این ها را باید به عنوان درآمد محسوب کرد و به صورت هزینه سرمایه اى آن را به سرمایه براى نسل هاى آینده تبدیل کنیم.
ما حق نداریم از مواهبى که در اختیارمان قرار داده شده است، استفاده سوء کنیم. اگر بتوانیم استفاده بهینه داشته باشیم و درست زندگى کنیم مى توانیم بدون این که از منابع طبیعى استفاده سوء کنیم، آینده اى خوب براى نسل هاى بعد بسازیم. بعضى از این مقوله ها اگر چه نظرى است ولى تعیین کننده است. پس از گذشتن ۲۵ سال از انقلاب، این اشکال در اقتصاد ما مطرح است که ما هنوز خط مشخصى براى مقاطع معین معلوم نکرده ایم و مشخص نشده که مى خواهیم به دنبال چه چیزى باشیم. نمى گویم که در این ۲۵ سال استراتژى اقتصادى در زمینه هاى مختلف صنایع، معادن، کشاورزى و غیره نداشتیم. ولى مشخص نشده که مثلاً یک دوره بلند مدت ۲۰ ساله از بخش صنعتى، تولیدى و خدماتى به معناى اعم جامعه چه توقعى داریم. آیا به بخش آموزش فکر کرده اید که توسعه مدارس و یا دانشگاه هاى غیردولتى و غیرانتفاعى براى کشور مناسب است یا نه؟ اگر تصمیم گیرى درباره این موارد آنقدر کوتاه مدت باشد که حتى به عمر فردى که یکى از این دوره هاى تحصیلى را مى خواهد تمام کند، نرسد در تصمیم گیرى آموزشى مشکل ایجاد شده و سردرگمى اجتماعى ایجاد مى شود. تمام کسانى که نظرهاى مختلفى در زمینه انرژى به معناى اعم انرژى دارند نه فقط نفت و گاز، بهتر است هر چیزى را به قانون یا مقررات در بخش قانون گذارى تبدیل کنند و از مجریان بخواهند آن ها را به صورت مکتوب دربیاورند و براى رفع معضلاتش که معمولاً بیشتر از تصویب مقررات و قوانین وقت مى گیرد به تفاهم برسند و مشخص کنند که براى چند سال مى خواهند این قانون اجرا شود. گاه در اواسط برنامه هاى پنج ساله اقتصادى که سه دوره از آن ها را پشت سر گذاشته ایم، سیاست تعیین شده را متوقف و آن را به سیاست دیگرى تبدیل کرده ایم.
در مجموع این انتقاد با مباحث اقتصادى وارد است که باید نسبت به امور اقتصادى کشور اولویت هایى قایل شویم. در این اولویت ها اگر فقرزدایى را یک اولویت اصلى بدانیم، براى رسیدن به این منظور باید درآمد داشته باشیم و براى داشتن درآمد باید ثروت داشته باشیم که بتوانیم از آن درآمد ایجاد کنیم. ثروت هاى زیادى در اختیار داریم که باید آن ها را شناسایى کنیم. مورد اول، ثروتى است که به عنوان نیروى انسانى در اختیار داریم. انسان هایى که به طور متوسط هوش بالایى دارند که اگر در راه صحیح تربیت آموزشى، اقتصادى و فرهنگى قرار بگیرند قطعاً مى توانند جامعه را حتى با دستان خالى به مراتب بالاتر از موقعیت کنونى برسانند. مورد بعد سرمایه، مواهب طبیعى است که در اختیار داریم. نمى خواهم بگویم هیچ کشورى چنین منابع و امکاناتى ندارد، ولى کمتر کشور دارنده منابع طبیعى را مى شناسیم که در چنین موقعیت استراتژیکى در چهار راه شرق و غرب و جنوب و شمال قرار داشته باشد. مواهب کشور ما بخشى قابل رؤیت است و بخشى دیگر به صورت مواهب زیرزمینى است که تا تکنولوژى، سرمایه و مدیریت صحیحى نداشته باشیم، نمى توانیم از آن ها استفاده کنیم.ما مى توانیم از منابعى که در اختیار داریم بالاتر از حد معقول استفاده کنیم ولى باید ببینیم که نسل آینده ما را مورد سؤال قرار مى دهد یا نه؟ و اگر قرار باشد که براى آینده ایران تصمیم بگیریم باید قبول کنیم این نسل برخى از ثروت ها را نباید به قیمت کمتر از آن چیزى که ذاتاً ارزش دارند در اختیار خود قرار دهد، زیرا نسلى که باید آینده را بسازد، از لحاظ اقتصادى احساس تنبلى مى کند.مبناى اقتصاد ما نمى تواند یک مبناى سرمایه دارى باشد