مقدمه
ما هر روز حداقل سه وعده غذا می خوریم . ما با نوع غذائی که انتخاب می کنیم ، با عادات غذائی باورها و رفتارهای غذائی مان میلیاردها سلول متفاوت را که در دستگاههای مختلف بدن فعالیت های فیزیولوژیک را سامان می دهند تغذیه می کنیم . اگر ندانیم این سلولها چه نیازهائی دارند و در شرایط گوناگون مثل رشد ف بارداری و شیردهی چگونه نیازشان دستخوش تغییر می شود و اگر به صرف سیر شدن ، معده خود را با آنچه که بهرحال فراهم می شود پر کنیم چه بسا خود را در معرض مخاطرات شدید بیماریها و حتی عوارض غیرقابل برگشت قرار دهیم .
تغییر ذائقه و عادات غذایی کار مشکلی است چون کودک که سر سفره خانواده غذا می خورد با باورها و عاداتی که در آن خانواده جا افتاده و شکل گرفته بزرگ می شود . اگر پدر و مادری غذایی را دوست نداشته باشند یا موادی را در دسترس نداشته باشند ، قطعاً کودک با محروم شدن از آن و تحت تاثیر رفتارهای غذایی خانواده از دریافت آن غذا بی نصیب می ماند و ذائقه اش دیگر پذیرش آنرا پیدا نمی کند و او هم دیگر آن غذا را دوست نخواهد داشت .
متاسفانه ما در کشورمان این امکان را نداریم که به کوکان مدارس یک وعده غذا بدهیم و با متنوع کردن این وعده غذایی بر ذائقه و باورهای آنان تاثیر بگذاریم ولی حضور حدود 17 میلیون دانش آموز در مدارس فرصتی طلائی برای آموزش تغذیه است . پیامهای ما اگر مناسب و اثرگذار باشند ، می تواند تا حدود زیادی بر فرهنگ تغذیه ای آنان و نسل آینده اثر بگذارد . کودکان باید از نیاز سلولهای خود و اینکه چگونه با تغذیه خوب می توانند توانمندتر و کارا شوند ، آگاه باشند . آنها باید به راز خوراکی های گوناگون و به پیام های زیبائی که سبزیها و میوه ها با تنوع رنگهای خود بما می دهند آگاه شوند . آنها باید بیاموزند که بخش عمده بیماریهائی که در خانواده های خود شاهد آن هستند و اغلب بزرگترهای فامیل با آن روبرو می شوند با تغذیه خوب و صحیح قابل پیشگیری است . اگر رنج ناشی از بیماری پدر بزرگ ها یا مادر بزرگ ها آنها را می آزارد باید با تغذیه و شیوه زندگی صحیح از هم اکنون راه را به لانه کردن بیماری در جسم و جان خود ببندند و در آینده برای نوه های خود پدربزرگ و مادربزرگ سالمتر و شادابتری باشند و این تنها با تغذیه مناسب امکان پذیر است . تغذیه جسم و روان . این مجموعه آموزشی به همت کارشناسان دفتر بهبود تغذیه تدوین شده است و هدف آن ارتقاء آگاهیهای کارکنان بهداشتی ، مراقبین بهداشت مدارس ، مربیان آموزشگاههای بهورزی ، معلمین و سایر کارکنان علاقمند به بهبود تغذیه کودکان است . این مجموعه می تواند با ارائه پیشنهادات خوانندگان عزیز ، کارشناسان بهداشت و تغذیه کشور کامل شود . ما منتظر دریافت پیشنهادات عزیزانی که در بستر اجرائی کشور ایم مجموعه را تدریس می کنند هستیم تا با کمک هم بتوانیم الگوهای آموزشی منسبی را طراحی و اجرا کنیم .
دکتر ربابه شیخ الاسلام
مدیر دفتر بهبود تغذیه جامعه
سوء تغذیه و تاثیر آن بر یادگیری در دانش آموزان
دانش آموزان که ما در مدرسه با آنان روبرو می شویم از دوران نوزادی و کودکی گذر کرده اند و از نظر وضعیت تغذیه ای یکی از مهمترین دوران زندگی خود را پشت سر گذاشته اند . دوران جنینی و سال اول تولد مهمترین دوران رشد یک کودک است و رسیدن مواد مغذی اعم از پروتئین ، انرژی و ریز مغذیها نقش بسیار مهم و اساسی در رشد او تا قبل از مدرسه داشته است . عوارض بعضی از این کمبودها اگر کودک با آن روبرو شده باشد در سنین مدرسه غیرقابل جبران است .
عمده ترین مشکلات تغذیه ای کشور سوء تغذیه ناشی از کمی دریافت پروتئین و انرژی (PEM) ، کمبود ید ، کمبود آهن و کم خونی ناشی از آن می باشد . کمبود ویتامین و سایر کمبودها شامل کمبود ویتامین های گروه B مثل ویتامین B2 و کمبود و کمبود ویتامین D نیز در کودکان گزارش شده است . بعضی از این کمبودها به دلیل فقر مواد مغذی در غذاهای منطقه همه گروه های سنی را درگیر می کند ولی کودکان به دلیل افزایش نیاز در این دوران قابل توجه است و خصوصاً کودکان در جهش های رشد نیاز بیشتری به مواد مغذی و ریز مغذیها مانند ید و آهن دارند .
تفاوت نیاز در دختران و پسران خصوصاً در دوران بلوغ به دلیل تفاوت سن بلوغ وجود دارد و بعد از آن نیاز به ید و آهن در دختران زیادتر است . شیوع گواتر ناشی از کمبود ید در سنین کودکی در هر دو جنس شبیه است ولی بعد از بلوغ تعادل هورمونها در پسران بگونه ایست که رشد غده تیروئید در اثر کمبود ید در آنان متوقف می شود ولی در دختران نیاز همچنان تا دوران بارداری وجود دارد بهمین دلیل بعد از دوران بلوغ گواتر در زنان 5 تا 6 برابر بیشتر از مردان است .
شیوع کمبود آهن و کم خونی فقر آهن نیز در دختران پس از بلوغ به دلیل خونریزی ماهانه افزایش می یابد سایر کمبودها مانند کلسیم و ویتامین D نیز در دوران کودکی و نوجوانی بطور یکسان بر هر دو جنس اثر می گذارد ولی نهایتاً زنان بیشتر در معرض خطر کمبود کلسیم و ویتامین D قرار می گیرند . بنابراین در کودکی و در دوران تحصیل اگر چه تغذیه صحیح در هر دو جنس اهمیت دارد ولی زنان بخاطر اینکه بایستی از ذخائر بدن خود در دوران بارداری و شیردهی استفاده کنند آسیب پذیرتر بوده و نیاز به توجه ویژه دارند . سوء تغذیه در دختر بچه ها در حقیقت نسل را در معرض خطر قرار می دهد . زنان کوتاه قد معمولاً دارای لگنی کوچک هستند و در زمان بارداری جنین آنها نمی تواند رشد بالقوه خود را داشته باشند . بنابراین احتمال بدنیا آمدن پسر یا دختری با وزن کم ( کمتر از 2500 گرم ) وجود دارد . تحقیقات نشان داده است که مادران کم وزن با جثه کوچک کودکان کوتاهتر با سر کوچکتر بدنیا می آورند . این تحقیقات رابطه معنی داری را بین سن مادر و وزن هنگام تولد نشان داده است و مادران جوانتر کودکان ریزچثه تری بدنیا آورده اند . غلظت هموگلوبین نیز در سه ماهه اول ارتباط مثبتی با وزن ، قد و دورسر نوزاد داشته است . کودکان کم وزن خود معمولاً مشکلات زیادی در زمینه رشد ، تغذیه و امینی دارند و معمولاً بیشتر از کودکان سالم با تاخیر رشد در دوران کودکی مواجه می شوند و بهمین ترتیب این حلقه معیوب باعث پدید آمدن نسلی کوتاه تر می شود .
کم خونی فقر اهن و اثر آن بر قدرت فراگیری
کودکان سنین مدرسه خصوصاً اگر متعلق به خانواده هایی باشند که از نظر اقتصادی ، اجتماعی در سطح پائینی هستند ممکن است به درجاتی از فقر آهن و کم خونی ناشی از آن مبتلا شوند .
در مناطقی که آب آلوده است و وضعیت بهداشت محیط در سطح مطلوبی نیست ممکن است دریافت آهن از طریق مواد غذایی کافی باشد ولی ابتلا به بیماریهای عفونی و انگلی موجب سوء تغذیه پروتئین انرژی گردد که خود روی جذب آهن اثر دارد . عوارض مهمی که مربیان می توانند بوسیله آن به فقر آهن مشکوک شوند ، بی تفاوتی ، خستگی و بی حسی کاهش قدرت یادگیری ، عدم تمایل به فعالیتهای فیزیکی مثل ورزش می باشد . کودک پس از این مرحله از ذخائر آهن بدن خود استفاده می کند و در صورتیکه ذخائر کاهش یابد کم کم وارد مرحله کم خونی فقر آهن می شود . با توجه به اینکه در جای دیگر این مجموعه بطور مفصل در مورد فقر آهن و کم خونی ناشی از آن و عوارض و علائم آن خواهید خواند تنها به نمونه هایی از تحقیقات انجام شده در مورد کم خونی و فراگیری اشاره می شود . این تحقیق که در سال 1991 در چندین نقطه کاستاریکا انجام شده ، نشان داد که نمره تست تکامل کودکان کم خون نسبت به کودکان سالم چه وضعیتی دارد.
در تحقیق دیگری نشان داده شد که اضافه کردن آهن به رژیم غذایی اگر با هدف کاهش کم خونی تا میزان دو سوم وضع موجود صورت گیرد می تواند در مدت 7 سال 2/3 میلیارد دلار بهره وری داشته باشد .