تحقیق مقاله مدرسه و مسجد کریم ایشان (برداشت از بنا های تاریخی)

پیشگفتار:

برای درس برداشت از بنای تاریخی با مشورت استاد راهنما و سازمان میراث فرهنگی استان گلستان ،مدرسه کریم ایشان واقع در شهرستان کلاله که یکی از قدیمیترین مدارس تاریخی استان گلستان می باشد و تاکنون هیچگونه برداشتی از آن به ثبت نرسیده است را انتخاب نمودیم.لذا ما برای برداشت این بنا  طی 2 سفر راهی کلاله شدیم.مطالعات اولیه خود را در سفر اول تکمیل کردیم که این مطالعات شامل تاریخچه بنا و شناخت کالبدی ، عناصر سازه ای وتزیینی و عملکری  بنا  می شد.پس از  جمع بندی اولیه برداشت و مطالعه آن، جهت  بررسی دقیق بنا،از جز به جز آن که شامل کروکی و برداشت کمی آن می شود برای بار دوم راهی کلاله شدیم که پس از اتمام مطالعات و شناخت جامع و کامل بنا نتایج این برداشت به شرح زیر می باشد.

قدمت ساختمان این مسجد و مدرسه بیش از 100 سال می باشد که به همت «سید قلیچ آخوند» یکی از ترکمنان طایفه گوگلن در 30 کیلومتری کلاله بنا شده است  . طول  وعرض ساختمان مدرسه کم و بیش سی متر است. مدرسه، شامل یک حیاط چهارگوشه و بیست و سه حجره است. این حجره‌ها در چهار سمت ان حیاط جا داده شده‌اند، که مسکن طلبه‌های علوم دینی و محل تدریس علوم دینی  می باشند..

چهار گلدسته بزرگ در چهار گوشه ساختمان افراشته‌اند که زیبائی خاصی را به مدرسه می بخشد  دیوارها و گلدسته‌ها و طاق‌ها و طاقنماها و پوشش کف حیاط و بام از آجرهایی است که برخی از انها به ابعاد چهل در بیست سانتیمتر است. دیوار داخلی یکی از دو اطاق بالای سردر را با گچبری‌هایی به اشکال انواع میوه‌ها و ظروف و اسلحه‌ها آراسته‌اند. تنها قسمتی از این بنا که در ان کاشی به کار رفته نمای خارجی سردر ورودی حوزه است که در دو سمت ان، دو نقش خورشید از آجر کاشی ساخته‌اند که نماد ومظهرخدا می باشدو در بالای سردر ورودی از کاشی کاری معقلی استفاده شده است.

ساختمان آجری مسجد که عاری از هرگونه تزئین است با نقشه مربع - مستطیل بنا شده است و این مسجد شامل یک شبستان با در ورودی در جبهه‌ی جنوبی که سقف ان به وسیله چهار گنبد پوشش یافته است و گنبدها نیز از نظر معماری قرینه یکدیگر و بسیار دقیق و منظم و به شکل زیبایی بنا شده است.

مقدمه

                          هنر زاده فکر است و معماری،هنر نمایندن اندیشه هاست،اندیشه هایی که از گذشته بر جای مانده تا جلوه گر سالها فرهنگ و تمدن باشد ،معماری قلب تپنده تاریخ است.در زیر ذربین  تاریخ نویسان ،و در این میان معماری ایرانی از همان ابتدای ظهورش(قبل از اسلام)تا آن زمان که رنگمایه اسلامی به خود می گیرد جایگاه ویژه ای در میان محققان و سبک شناسان داشته و همواره مورد توجه بوده است.معماری ایرانی تجلی روحی آسمانی بر زمین است و نمود تعالی بشری،تبلور احساس و جوشش آدمی است. معماری تقارن و تناسب و تعادل و هارمونی است.معماری مقرنس و کنگره و گچ بری است،ترویج خیر است بر شر،و باطن است بر هر چه بیرونی و ظاهری است.

اهمیت شناخت بناهای تاریخی

گذشته هر کشور بخشی از÷شناسنامه فرهنگ و کارنامه مردمی است که در آن زندگی کرده اند.هر چند برگهای زرین این دفتر پر ارج پراکنده است اما از همین پراکندگی گاه چیزهایی بدست می آید که در هیچ کتابی یافت نمی شود.

آنچه ما امروز داریم داریم نتیجه همان چیزی است که گذشته به ما ارزانی داشته است و هر چقدر توجه ما به گذشته بیشتر باشددر یافتها و پیشرفتهایمان نیز اقزونتر می گردد. فرهنگ، هنر ،معماری و همه ی دست یافته های گذشته،امروز تبدیل به فرهنگ،هنر و معماری همان جوامع شده است و ای تحول در هر مکان و زمانی نتیجه همان است.

جامعی امروز ایران نیز از پس سیصد سال فترت،در آستانه نوزایی علمی و فرهنگی،نیازمند شناخت خویشتن خویش است تا بتواند به نحوی فعال و نه منفعل،با مظاهر تمدنی و فرهنگی دنیا مواجه شود .

شواهد رویت پذیر گذشته می تواند به لحاظ آموزشی و تربیتی تداوم هویت فرهنگی و حفظ یاد و خاطره هر دوره ی تاریخی کمک نماید و جامعه ی امروز را با سنت گذشته پیوند دهد و با مداخله گذشته در حال معنا و مفهومی به زمان ببخشد.

گاه به علت وقوع یک رخداد اجتماعی ویژه ، فضای وقوع آن حادثه و هر آنچه به نوعی یاد آور آن باشد برای مردمان جامعه،مورد اهمیت واقع می شود.

یک اثر تاریخی،باعث جلب گردشگران می شود و این رشد اقتصادی هر منطقه را به دنبال دارد .

آثار اندکی که از هر دوره تاریخی به جا میماند و به دست ما میرسد ،چون حاوی اطلاعاتی از آن دوره می باشد ،واجد ارزش است همین ارزش ها و مانند آنهاست که حفاظت آثار تاریخی را به مثابه حفظ هویت و خاطرات جمعی یک ملت لازم می نمایند.طبیعی است که برای این کار ،ابتدا باید برداشت دقیقی از اثر انجام داد که اطلاعات مورد نیاز را در حد کفایت در اختیار مرمت کنندگان قرار دهد.

هم اکنون ما به برداشت از مسجد و مدرسه کریمیشان مراوه تپه  می پردازیم:

تاریخچه بنا

در دامنه کوه مسیر جاده کلاله به شهر مرزی مراوه تپه یک اثر تاریخی مذهبی قرار دارد که سالیان زیادی چشم هر رهگذر را به خود جلب می‌کند این اثر تاریخی مذهبی همه ساله در ایام نوروز پذیرای مسافران زیادی است.حوزه علمیه کریم ایشان که در روستایی به این نام در این مسیر قرار دارد با مرکز شهرستان کلاله در شرقی‌ترین نقطه از استان گلستان حدودا ‪۳۰ کیلومتر فاصله دارد.

تاریخ ساختمان مدرسه را از این یک بیت شعر که بر چوب  سردر ان حک کرده‌اند می‌توان دانست:

«این مدرسه ایشان سید قلیچ عزیزان             تاریخ این بگویم باشد وطن غریبان»

   با محسوب کردن دو واژه «وطن غریبان» در حروف ابجد، تاریخ 1328 (هجری قمری) بدست می‌آید که معلوم می‌کند عمر بنا بیش از 100سال است و در دوره قاجار بنا نهاده شده است.

«سید قلیچ آخوند» یکی از ترکمنان طایفه گوگلن بود که در یکی از مدرسه‌های علوم دینی «بخارا» درس خوانده و از انجا اجازه نامه آخوندی گرفت و سپس به ایران بازگشت و در زادگاهش برای گسترش علوم دینی مشغول ساختن مدرسه و مسجدی گردید تا در انجا به آموزش علوم دینی بپردازد . که مدرسه او جزو اولین مدرسه دینی بین ترکمنان ایران بود .

در زمان گذشته برای سفر حج ، حجاج پیاده و یا سواره از طریق زمین به مکه می رفتند در ان زمان چون راه ترکیه امن بود قلیج ایشان از ان طریق راهی مکه می شود ، وقتی به ترکیه می رسد یکی از حکام ترکیه شیفته وی شده و مرید او می شود و برای خدمت به او در بازگشت یکی از استادان معماری ان زمان را با او راهی محل زندگی قلیج ایشان می کند تا برای این منطقه مدرسه و مسجدی بزرگ بنا نماید .

این بنای تاریخی که در دامنه کوه و در دره‌ای در فاصله دو کوه قرار گرفته دارای چشم انداز زیبایی نیز می‌باشد.این بنا قدیمیترین ساختمان مسجد و مدرسه علوم دینی ترکمانان ایران در منطقه گوکلنها بنا شده است.شرح کوتاهی از این مسجد و مدرسه را که در دهکده «کریم ایشان – karim ishan » (واقع در دهستان «قره بلخان») ساخته شده است را در زیر بیان می کنیم .

قدمت ساختمان این مسجد و مدرسه بیش از 100 سال می باشد . و خصوصیات بناهای آسیای مرکزی و معماری بناهای ایرانی را در خود دارد . طول و عرض ساختمان مسجد بیش از هفده در سیزده متر و طول  وعرض ساختمان مدرسه که در چند متری مسجد بنا شده است کم و بیش سی متر است. مدرسه، شامل یک حیاط چهارگوشه و بیست و سه حجره است. این حجره‌ها در چهار سمت ان حیاط جا داده شده‌اند، مسکن طلبه‌های علوم دینی بود. مسکن آخوند سید قلیچ ایشان  در دو اطاق بالای سردر مدرسه بود.

 دو گلدسته کوچک نمای بیرونی ان دو اطاق و سر در را آراسته است.   علاوه بر این دو گلدسته، چهار گلدسته بزرگ در چهار گوشه ساختمان افراشته‌اند که بر زیبائی مدرسه بسی افزوده است. دیوارها و گلدسته‌ها و طاق‌ها و طاقنماها و پوشش کف حیاط و بام از آجرهایی است که برخی از انها به ابعاد چهل در بیست سانتیمتر است. در چند جا پنجره‌های مشبک گچی کار گذارده‌اند. دیوار داخلی یکی از دو اطاق بالای سردر را با گچبری‌هایی به اشکال انواع میوه‌ها و ظروف و اسلحه‌ها آراسته‌اند. تنها قسمتی از این بنا که در ان کاشی به کار رفته نمای خارجی سردر ورودی حوزه است که در دو سمت ان، دو نقش خورشید از آجر کاشی ساخته‌اند که نماد ومظهرخدا می باشدو در بالای سردر ورودی از کاشی کاری معقلی استفاده شده است . کاشی های رنگی سردر را بوسیله شتر از بخارا به انجا آورند .

ساختمان آجری مسجد که عاری از هرگونه تزئین است با نقشه مربع - مستطیل بنا شده است و این مسجد شامل یک شبستان با در ورودی در جبهه‌ی جنوبی که سقف ان به وسیله چهار گنبد پوشش یافته است و گنبدها نیز از نظر معماری قرینه یکدیگر و بسیار دقیق و منظم و به شکل زیبایی بنا شده است.

حوزه علمیه کریم ایشان که در نزدیکی این مسجد و در ضلع جنوب غربی ان بنا شده است واین حوزه به شکل زیبایی با پلان چهارضلعی یا مربع شکل ساخته شده است.ابعاد ساختمان حوزه در حدود ‪ ۳۰متر است و زیر بنای ان حدود یک هزار مترمربع و ضخامت جرز دیوارهای ان در حدود یک متر است که به وسیله آجرهای ضخیم ساخته شده است و شامل یک حیاط و ‪ ۲۳حجره است.این حوزه دارای چهار گلدسته است که دو گلدسته کوچک نمای بیرونی سردر و چهار گلدسته بزرگ در چهارگوشه ساختمان ساخته شده است که بر زیبایی و عظمت این مدرسه افزوده است.دیوار، گلدسته‌ها، طاق ها، طاق نماها و پوشش کف حیاط و بام از آجرهایی است که ابعاد برخی از انها ‪ ۲۰در ‪ ۴۰سانتی متر می‌باشد.درگاه ورودی این ساختمان دو طبقه است. طبقه دوم این بنا که از دو طرف ان جهت دسترسی به ان پله می‌خورد مکان مخصوصی دارد که به نظر می‌رسد مکان امام جماعت و مدرس مدرسه باشد و در قسمت دیوار داخلی ان اشکال تزیینی انواع میوه، ظروف و اسلحه نقش بسته است که این اتاق به وسیله پنجره‌هایی از جهات شرق و غربی به محوطه مسجد و مدرسه چشم انداز دارد.در زوایای اضلاع خارجی مدرسه برج‌های اجری نیم دایره با اثار مناره‌های اجری به چشم می‌خورد ولی بر اثر مرور زمان صدمه دیده است.حوزه علمیه کریم ایشان دارای حیاط چهارضلعی با حجره‌هایی در پیرامون ان است که در مرکز حیاط حوض آبی شش ضلعی ساخته شده است.: حجره‌های این مدرسه دارای یک ایوان کوچک در جلو و یک پستو در عقب با فرم وپلان مستطیل شکل وجود دارد. حجره‌ها در چهار ضلع حیاط حوزه به صورت گنبدی و به شیوه‌ی ضربی و به تعداد ‪ ۲۳حجره ساخته شده است.ایوانچه‌های جلو این حجره‌ها با ارتفاع کم و قوس جناقی ملایم می‌باشد و تزیین ان آجری با یک برامدگی به جلو به صورت هره آجری است.ایوانهای کوچک این بنا محل بحث طلبه‌ها پس از پایان ساعت درسی و حجره‌ها محل استراحت و نگهداری وسایل شخصی است یکی از ویژگیهای این حجره‌ها رو به بیرون از مدرسه ساخته نشده است.هر حجره دارای یک اسم می‌باشد که اسم حجره‌ها از نام بزرگان و مشایخ طریقت و سلسه‌ی عرفانی مثلا شیخ ابوالحسن خرقانی ، بایزد بسطامی و ... برگرفته شده است.در قسمت غربی این مدرسه و مسجد، مکانی تحت عنوان عیدگاه ساخته شده که علاوه بر برپایی نماز جمعه، نمازهای عید قربان و فطر نیز در این مکان اقامه می‌شود.

در زلزله فاجعه آمیز 1348 قرناوه که عده فراوانی از مردم را به کام مرگ کشید و روستای بزرگ قرناوه را صد در صد تخریب نمود این مدرسه نیز آسیب فراوانی دید . بعد از آن چندین سال راکد و بلا استفاده باقی ماند . خرابه ای که محل زندگی حیوانات اهلی شده بود . آقای خیرالله خلیلی نوه قلیچ ایشان فرزند کریم ایشان که متولی این مدرسه هستند  گفتند من هر بار که این وضع را می دیدم دلم ریش می شد . دوست داشتم این بنا را مرمت کنم و به اوج و رونق گذشته برسانم . چون یک معلم ساده بودم عظمت کار چنان بود که جرأت وارد شدن به این عرصه را نداشتم تا اینکه با روحانیون بزرگ ترکمن صحرا مشورت کردم و با کسب اجازه آنها مقدمات کار را فراهم نمودم . خیرین را تشویق کردم از مردم روستا مدد جستم تا اینکه به شکلی که الان می بینید رسانیدیم . هنوز کار فراوانی باقی مانده است گلدسته ها راکه در زلزله تخریب شده هنوز نتوانستیم قرار بدهیم .

دوره تاریخی که بنا در آن ساخته شده

مدرسه سید قلیچ ایشان واقع در روستای کریم ایشان که از بناهای دوره قاجاریه می‌باشد. این مدرسه قدیمی‌ترین ساختمان علوم دینی ترکمانان ایران محسوب می‌شود

از دوره قاجار با و جود اینکه آثار بسیاری به جای مانده ولی تحقیقات کاملی صورت نگرفته است .و این دوره مورد بی مهری قرار گرفته است.

بناهای باقی مانده از دوره قاجار چه تجاری –چه مذهبی –چه مسکونی و چه کاخها ده ها برابر کل بناهای باقی مانده از دوره های قبل است. البته ما فاصله زمانی کمی با این دوره داریم .و بناهای دوره های قبل به وسیله دوره های بعد از خودشان تا حدود زیادی تخریب شدند و یا تغییر یافتند.

گرچه در عرصه تحقیقات از این دوره را دوره رکود معماری ایرانی می نامند ولی تمام آن بناهایی که برای ما به عنوان معماری مسکونی سنتی ارزش دارند به دوره قاجار تعلق دارد.

بناهای به یاد ماندنی مسجد آقا بزرگ –خانه های مشهور کاشان –مسجد سپهسالارتهران –مسجد سلطانی سمنان –تیمچه بزرگ قم –تیمچه امین الدوله کاشان –تیمچه مظقریه تبریز و تقریبا تمامی بازارهای سنتی از دوره قاجار به جای مانده است. حتی بازارهای سنتی باقی مانده در اصفهان و قزوین که پایتخت های صفویه بودند به این دوره تعلق دارند.