مجموعه آثار باستانی و یادمان های تاریخی یا مراکز و اماکن زیارتی است که موجب جذب گردشگران داخلی و خارجی می شود و مشتمل بر گنجینه‌های معماری باستانی و تاریخی کشور است که در گستره استان پراکنده‌اند و حامل میراث عطیم فرهنگ گذشته مردم این سرزمین محسوب می‌شوند. از جمله این موارد میتوان به دژها، قلعه ها، قصرها، کاخها، کاروانسراها، پل‌ها، بازارها، خانه‌ها و مدارس و معماری‌های بومی شهری و روستایی و حتی شهرهای باستانی و گورستان‌های تاریخی و غیره اشاره کرد. ساختمان کاخ شهرداری تبریز، عمارت و پارک تفریحی ائل‌گلی، عمارت طومانیانس کلیبر، قلعه بابک، قلعه پشتو، حمام و قلعه کردشت ومنطقه تاریخی قویون دره‌سی و غار قدمگاه، روستای تاریخی و بی نظیر کندوان، خانه مشروطیت در تبریز، رصدخانه مراغه تنها نمونه‌های اندکی از هزاران اثر تاریخی استان می‌باشد.
همچنین کانونهای مذهبی نیز در ایران قدمت و گسترش قابل ملاحظه‌ای دارند و همه ساله مورد بازدید میلیون‌ها زائر قرار می‌گیرند. شناسایی، توجه و ارزشمند کردن این منابع که بخش عظیمی از منابع گردشگری کشور محسوب می‌شوند باید در طرح توسعه گردشگری قرار گیرد. در عین حال برخی از این مکان‌ها به عنوان یادگارهای تاریخی بسیار مهم و ارزشمند نشان دهنده میراث عظیم فرهنگی، مذهبی و هنر ملی ایرانیان است و مشتمل بر انواع مساجد، تکایا، امامزاده‌ها و ... هستند.
استان آذربایجان‌شرقی گنجینه‌ای از یادمان‌های مذهبی و زیارتی شکل گرفته دوران اسلامی و تبلوری از یک نوع جهان‌بینی خاص است وجود گنبدهای نیلگون و فیروزه‌ای، مناره‌ها و برج‌ها مقابر عرفا و منسوبین ائمه اطهار و ... معنویت خاصی در کالبد جاذبه‌های گردشگری استان دمیده است. از آن جمله میتوان به مسجد کبود (فیروزه جهان اسلام)، مسجد ارک علیشاه، (بزرگترین بنای اسلامی در قرن هشتم هجری) مقبره‌الشعرا (مدفن بیش از 300 عارف و شاعر و دانشمند این سرزمین)، مقبره دو کمال (کمال‌الدین بهزاد و کمال‌الدین مخبزی) مقبره شیخ شهاب‌الدین اهری در اهر و کلیسای سنت استپانوس در جلفا نام برد. از طرفی با در نظر گرفتن جاذبه‌های گوناگون طبیعی، تاریخی، فرهنگی و امکانات تفریحی و اقامتی نواحی مختلف استان و طرح‌های در دست اجرا توسط بخش دولتی و بخش خصوصی سطح‌بندی قطب‌های گردشگری استان به شرح زیر تعیین می شود:
1. مرکز استان (مجموعه شهرستان تبریز، اسکو و بستان‌آباد) به دلیل وجود یادمان‌های متعدد تاریخی، فرهنگی و مذهبی و جاذبه‌ها و جلوه‌های زیبای طبیعی و از جمله مسجد کبود، مسجد ارک علیشاه، بازار بزرگ تبریز، مقبره‌الشعرا، پارک تاریخی و تفریحی ائل‌گلی و عمارت آن، خانه مشروطیت، گورستان شادباد مشایخ، روستای کرکج، پارک عون بن علی، دره لیقوان، دریاچه قوریگل، دشت تبریز، روستای تاریخی کندوان، آبگرم بستان آباد و ...) و غنای امکانات و تجهیزات اقامتی و پذیرایی و طرح‌های در دست اجرا در حوزه این منطقه.
2. حاشیه دریاچه ارومیه حد فاصل شهرستان شبستر تا بناب و ملکان به دلیل وجود بنادر متعدد و جزایر و شبه جزیره‌ها، مناطق حفاظت شده بی‌نظیر و سایر آثار تاریخی و مذهبی موجود در منطقه (از جملهبندرشرفخانه، پارک جنگلی سریلی در روستای ایوند، سواحل زیبای زینت لو و کرخالو، غار قدمگاه و روستای قرمزی گل، تپه باستانی شیرامین، بندر رحمانلو، تالاب قبادلو، جزایر اسلامی آرزو، اشک، کبودان و روستای آق منار و ...).
3- منطقه شمال و شمال‌شرق استان، حاشیه مرزی استان حد فاصل شهرستان‌های جلفا تا کلیبر از یک سو و منطقه جنگلی و زیبای ارسباران به دلیل جاذبه‌های بی‌نظیر طبیعی، ارتفاعات، تالابها و یادمان‌های تاریخی از سوی دیگر (از جمله آسیاب خرابه، کلیسای سنت استپانوس،جنگلهای کیامکی، حمام و قلعه کردشت، قلعه بابک در کلیبر، مناطق ییلاقی ارسباران در منطقه کلیبر، دره‌های سرسبز اترا، دره قلعه بابک در کلیبر، جنگلهای آینالو در کلیبر، شکارگاه وایقان، قلعه دره‌سی در کلیبر،قلعه جوشین، منطقه چیچکلر، سد خاکی ستارخان، کوههای گویجه بل،ائل داغی، بزغوش، بقعه شیخ شهاب‌الدین اهری و ...).
4. دیگر نواحی استان اگر چه از جاذبه های طبیعی و تاریخی و مذهبی برخوردار می‌باشند. لکن به صورت پراکنده و محلی بوده و به عنوان مکان‌های تفریحی افراد بومی مطرح می‌شوند. تالاب‌های هشترود و میانه،یادمان‌های تاریخی مراغه ودامنه‌های میشو در مرند و آبگرم سراب از این جمله می باشد.
جاذبه‌های طبیعی:
جاذبه های طبیعی مجموعه مظاهر و پدیده‌های طبیعی است که موجب توجه و جذب گردشگران داخلی و خارجی می‌شود و این بخش مشتمل بر همه جاذبه های طبیعی از قبیل اقلیم، پوشش گیاهی، جنگلها، درهها، دریاها، دریاچه ها، رودخانه ها، آبشارها، چشمه سارها، سدها، تالابها، مردابها، چشمه های آب گرم، چشمه های معدنی، کوه‌ها و ارتفاعات، ییلاقات، غارها، شکارگاهها و پارکهای حفاظت شده و ... می باشد و هر کدام از آنها واجد ارزشهای گردشگری داخلی و خارجی هستند. قابلیت استان آذربایجان شرقی در خصوص برخورداری از جاذبه های طبیعی متنوع، در سطح کشور قابل توجه است.
دریاچه ارومیه به همراه بنادر شرفخانه، رحمانلو و آق گنبد، جزایر متعدد و بعضاً بی نظیر واقع در آن از جمله جزیره کبودان، اسلامی، آرزو و اسپیر، تالابها، مردابها و سدهای خاکی که شرایط مساعدی برای جذب پرندگان مهاجر در سطح استان فراهم آورده و به غنای بیولوژیک منطقه افزوده است. همچنین استان آذربایجان شرقی به دلیل شرایط زمین شناختی یکی از کانونهای مهم آب معدنی و آبگرم به ویژه در مناطق غربی و مرکزی است.
آذربایجان از نظر بافت کوهستانی نیز دارای اهمیت خاصی است و سه رشته مهم و اصلی کوههای ایران یعنی البرز، زاگرس و مرکزی در این منطقه به هم پیوسته و فلات کوچک و مرتفعی را پدید آورده اند. این استان به علت داشتن موقعیت کوهستانی و قلل پر برف دارای رودهای متعددی است که اکثر آنها فصلی می باشند و در دو حوضه آبریز استان (دریای خزر و دریاچه ارومیه) جریان دارند که رودخانه ارس مهمترین و پر آبترین رودخانه شمال آذربایجان شرقی است. همچنین استان آذربایجان شرقی به علت ویژگیهای جغرافیایی و توپوگرافی دارای پستی و بلندیهای فراوانی است که دره های فرحبخش و سرسبز از مشخصات بارز آنهاست. اکثر دره های استان در فصل بهار و تابستان مورد بهره برداری توریستی قرار می گیرند که از آن جمله میتوان دره لیقوان، سعیدآباد و پیغام را نام برد.
این دره ها به علل پوشش گیاهی دل انگیز، کشتزارهای سرسبز، باغات پراز میوه و گل و رودخانه های روان و چشمه های جوشان و به ویژه چشم اندازهای زیبا از عناصر مهم و ممتاز در منابع طبیعی گردشگری به حساب می آیند. از سویی دشتها و جلگه های متعددی نیز در استان واقع است که بعضاً به دلایل اقتصادی و جاذبه های خاص توریستی واجد اهمیت زیادی می باشند و دشت تبریز، دشت آذرشهر و دشت مراغه از آن جمله اند. علاوه بر پوشش گیاهی متنوعی که در فضاهای جلگه ای، دره ای و کوهستانی استان قرار دارند جنگلهای متراکمی نیز در نقاط مختلف استان موجود است. منطقه ارسباران بخاطر وجود کوههای سرسبز، جنگلهای زیبا، مراتع غنی و رودهای پر آب، از زیبایی دل انگیزی برخوردار است و می توان گفت کانون تجمع زیبایی، شکوه و عظمت طبیعت، قدمت تاریخی، تنوع گونه های گیاهی و جانوری است.
جنگل های شهرستان مراغه، هشترود و ورزقان، پارک جنگلی سریلی واقع در روستای ایوند شبستر و آینالو در کلیبر نیز دارای ویژگیهای خاص خود می باشند. علاوه بر کانونهای جنگلی، بیشه زارهای متعددی نیز در نقاط مختلف استان از جمله پیرامون دریاچه ارومیه، قوریگل، شورابیل، نئور و برخی از تالابها وجود دارند.
مناطق حفاظت شده نیز که از ذخایر ارزشمند طبیعی استان و کشور می باشد نیز در استان متعدد است و بعضاً دارای گونه های نادر و مهم گیاهی و حیوانی است. منطقه حفاظت شده ارسباران به عنوان ذخیره گاه بیوسفر در یونسکو به ثبت رسیده است. پناهگاه حیات وحش کیامکی، تالاب قره قشلاق، تالاب قوریگل، جزیره اسلامی و جزیره کبودان از دیگر مناطق حفاظت شده استان هستند. همچنین آبشار آسیاب خرابه خود نیز یکی از جاهای دیدنی استان است.