در پژوهشى که دکتر «امید على احمدى» جامعه شناس، استاد دانشگاه و رئیس گروه فرهنگ و ادبیات پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات به انجام رسانده ، یک صد کتاب در حوزه ادبیات داستانى ایران از وجوه مختلف بررسى شده است. تحقیق مصرف ادبى ایرانیان (۸۲ - ۱۳۶۸) آموزه ها و یافته هاى قابل توجه و با ارزشى دارد که مى تواند در سیاستگذارى هاى فرهنگى ،راهنمایى هاى گرانقدرى ارائه کند. کسب آگاهى کامل از تحقیق به عمل آمده باعث شد که به گفت وگو با على احمدى بپردازم و او هم با صداقت و بیانى روان و سلیس به ارائه یافته هاى تحقیق اش اقدام کند. گفت وگو با او در پى مى آید: در تحقیق «مصرف ادبى ایرانیان» میزان مصرف آثار ادبیات داستانى براى بزرگسالان در ایران با تحقیق بر ۱۰۰ عنوان از پر فروش ترین آثار ادبیات داستانى ایران، بررسى شده است
در چه وضعیتى موضوع این تحقیق مطرح شد و اجراى آن ضرورت پیدا کرد؟
تحقیقى که انجام شد در مورد مصرف ادبیات داستانى ایرانیان بود. از سال ها قبل، دائم بر سر این موضوع بحث بود که چرا میزان مطالعه در ایران تا این اندازه کم است و هر سال، وقتى که به هفته کتاب ونمایشگاه کتاب مى رسیدیم، این موضوع، مطرح مى شد و کسانى درصدد بر مى آمدند که توضیح بدهند چرا وضعیت مطالعه ادبیات در ایران این چنین است. از سال ها پیش، من هم به این موضوع فکر مى کردم و مقالاتى در این زمینه نوشته بودم و در درس «جامعه شناسى ادبیات» به این موضوع مى پرداختم، اما با شرایطى که در پژوهشگاه فرهنگ ، هنر و ارتباطات فراهم آمد و گروه «فرهنگ و ادبیات» تشکیل شد، زمینه انجام یک تحقیق علمى در مورد این موضوع به وجود آمد. هدف تحقیق این بود که پاسخ دهیم درایران تا چه اندازه کتاب هاى ادبى مصرف یا خوانده مى شود و تغییرات مصرف درایران را تشخیص بدهیم و بدانیم چه دسته از آثار منتشر شده در ایران، بیشتر مورد اقبال خوانندگان قرار گرفته و ویژگى هاى شکلى و محتوایى ادبیات داستانى در ایران دچار چه تحولاتى شده است.
در نهایت هم راه حل هایى براى بهتر شدن وضعیت این پدیده ارائه و با ارائه پیشنهادات لازم تلاش شود که تغییراتى در مصرف ادبیات داستانى ایجاد شود.
دلیل اینکه اصطلاح «مصرف ادبى» به کار رفت این بود که امروزه کتاب و ادبیات به یک کالاى فرهنگى تبدیل شده است و گروهى از نویسندگان، کتاب هایى را مى نویسند و ناشران مختلف هم آنها را چاپ و مخاطبان یا خوانندگان هم آن را مصرف مى کنند.
به هر حال ، از آنجا که واژه مصرف (Consumption) در ادبیات جامعه شناسى و ادبیات مکتب فرانکفورت اصطلاح رایجى شده، در این تحقیق هم این اصطلاح به کار گرفته شد. بخصوص تأکید بر این است که مصرف کالاهاى فرهنگى باعث تغییر در فرهنگ جامعه مى شود و به نوعى کالاهاى فرهنگى وسیله اى هستند براى ایجاد هژمونى.
بنابراین ما با این سؤال جدى مواجه بودیم که چرا ادبیات در ایران، خوانندگان قابل توجهى ندارد و یا تعدادگان خوانندگان در ایران کم شماراست و حتى در جایى که ما با خوانندگان محدود مواجه مى شویم چرا قسمت اعظمى از حجم مصرف آثار ادبى مربوط به ادبیات عامه پسند مى شود.
ضرورت این تحقیق به این موضوع بر مى گردد که ادبیات یک امکان فوق العاده مهم براى همگرایى فرهنگى است و حداقل شکاف بین روشنفکران و خوانندگان یا شکاف فرهنگى بین گروههاى مختلف را پر مى کند. به بیان دیگر، نوعى همنوایى و گرایش و اعتقاد به هنجارهاى یکسان و ارزشهایى که شاید در ورطه فراموشى هستند ایجاد مى کند و یا برخى از ارزش هاى جدید را به وجود مى آورد و با توجه به تیراژ یا شمارگان بسیار کم آثار منتشر شده ادبى در ایران، این سؤال مطرح مى شود که با توجه به اهمیت ادبیات در جوامع بشرى مختلف ، چگونه و با ایجاد چه تغییراتى مى توان جایگاه و شأن ادبیات به آن برگردد. از این رو، در تحقیق، کاستى هاى شبکه مبادلات ادبى بین سه عنصر بنیادى نویسنده، ناشر و خواننده مشخص بشود و در صورت امکان براى خدمت به ادبیات و تأثیرگذار شدن بیش از پیش آن راهکارهایى ارائه شود.
از نظر اهمیت تحقیق هم مى توان گفت که شاید خوانندگان، ناشران، توزیع کنندگان کتاب و نویسندگان بخواهند بدانند چرا وضعیت ادبیات در ایران به این سبک و سیاق میل کرده و یا وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى به عنوان مسؤول نظارت بر نشر کتاب بخواهد وضعیت ادبیات داستانى ایران را بررسى کند. بنابراین اطلاعات این تحقیق، براى این سازمان ها و نهادها مى تواند مفید باشد.
شما از یافته هاى تحقیق «فعالیت و مصرف کالاها درکل کشور » که از سوى وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى انجام شده بود چگونه بهره بردید؟
نتایج آن تحقیق در یک گزارش کلى ۳۰ گزارش استانى چاپ شده است. براساس این مطالعه، بیشترین میزان مطالعه رمان و داستان در گروه سنى ۱۸ - ۱۲ سال و پس از آن ۲۵ - ۱۹ سال و بلافاصله پس از آن در گروه سنى ۴۰ - ۲۶ سال قرار دارد. به عبارت دیگر نوجوانان و جوانان ۱۲ تا۲۵ ساله، در مجموع حدود ۶۰ درصد از کل مطالعه رمان و داستان را به خود اختصاص داده اند. مجردها بیش از متأهل ها رمان و داستان کوتاه مى خوانند. به ترتیب گیلک ها، لرها، لک ها، فارس ها و کردها بیش از اقوام دیگر به مطالعه رمان و داستان مى پردازند. رابطه وضع اقتصادى و بهره مندى از کتاب به این صورت است که با بهتر شدن وضع اقتصادى، میزان مطالعه غیر درسى افزایش مى یابد.
چاپ آثار عامه پسند، جریان فرهنگى خاصى را به وجود آورده است و یا اینکه این آثار، هیجانى را ایجاد مى کنند و به فراموشى سپرده مى شوند؟
من احساس نمى کنم که جریان فرهنگى به وجود آمده است. چون ادبیات عامه پسند مثل آثارعامه پسند دیگر در حوزه موسیقى و سینما، یک جریان زودگذر را ایجاد مى کند و فقط یک اثر موقتى به جایى مى گذارد. چون مصرف این آثار ادبى، جنبه مصرف فکرى ندارد، به طور عمده یک مصرف فیزیولوژیک و براى گذراندن اوقات فراغت و گریز از واقعیات است. این کار کردها در حوزه فیزیولوژى و رفتارهاى زندگى روزمره اقشار خاصى از مردم تأثیر مى گذارد.
اگر طبقه بندى نیازهاى انسانى «آبراهام مازلو» در نظر بگیریم، مى توانیم بگوییم آثار منتشر شده در حوزه ادبیات داستانى ایران فقط به بخش اول نیازهاى انسانها که نیازهاى حیاتى هستند توجه دارند؟
بله؛ این آثار به نیازهاى نازل انسان پاسخ مى دهند و به انسان کمک نمى کند تا به رشد فکرى خودش کمک کند و یا به سؤالات ذهنى و فلسفى پاسخ دهد که برایش مطرح شده.
ازتحقیق «مصرف ادبى در ایالات متحده» چه یافته هایى براى شما قابل توجه بود؟
در آن تحقیق مشخص شده که مصرف ادبیات و آثار ادبى رو به کاهش است.