مقدمه:
ضرورت مصرف روزانه شیر برای تمامی گروههای سنی همواره از سوی متخصصان علم تغذیه و سازمان های بهداشتی بین المللی از WHO و FAO توصیه شده است .
امروزه میزان مصرف شیر و فرآورده های آن در هر جامعه, یکی از مهمترین شاخص های توسعه فرهنگی به شمار می آید . بر اساس آخرین یافته های علمی در بررسی ارزش غذایی شیر و فرآورده های آن مصرف سالیانه 200 لیتر از این ماده غذایی ارزشمند , علاوه بر افزایش رشد و تضمین سلامت جسمی افراد , موجب ارتقای هوش و قدرت فراگیری آنان میشود .
افزایش توان کاری , طول عمر و پیشگیری از کار افتادگی زود هنگام , از دیگر مزایای مصرف روزانه آن است .
این ویژگی ها زمانی تحقق خواهد یافت که مصرف شیر در تمام طول زندگی تداوم داشته باشد و مصرف آن در هیچ مقطع سنی قطع نشود. برای اینکه فردی به طور مداوم بتواند از شیر استفاده کند و نسبت به مصرف آن دچار عدم تحمل نشود, لازم است بعد از دوران شیر خوارگی نیز نوشیدن آن را ادامه دهد. در غیر این صورت , تولید آنزیم هضم کننده قند شیر یا لاکتاز در بدن قطع شده و در نتیجه فرد نسبت به مصرف آن در میانسالی و یا کهنسالی , دچار عدم تحمل ویا عوارض گوارشی ناشی از آن ,از جمله نفخ معده , دلپیچه و حتی اسهال خواهد شد.
بررسی های انجام شده در زمینه پذیرش شیر و یا عدم پذیرش آن نشان می دهد که مردم کشورهای اروپای غربی 2درصد و ساکنان آفریقایی و آسیایی بیش از90 درصد نسبت به شیرعدم پذیرش دارند.این میزان عدم پذیرش صرفاً نشانگر قطع مصرف شیر پس ازدوران شیرخوارگی در میان مردم کشور های آفریقایی و آسیایی است.
اگر چه تولید شیر در کشور ایران طی سال 1380 بالغ بر 6/5 میلیون تن بوده , اما بر اساس آمار موجود , مصرف سرانه شیر و فرآورده های آن , با توجه به هدر رفتن بخش عمده ای از شیر در تولید به صورت آب و پنیر ویا ضایعات غیر قابل اجتناب , 75 کیلوگرم ویا کمتر از آن است.
رژیم غذایی
برنامه ریزی برای رژیم غذایی صحیح , بیش از هر چیز , نیازمند آگاهی از میزان مواد ضروری مورد نیاز بدن ازجمله پروتئین ها , املاح و ویتامین هاست.
شیر و فرآورده های شیری به دلیل تنوع و تعدد ترکیبات موجود در آن , ارزش غذایی فراوانی دارد که به اختصار در جدول شماره دو ارائه شده است.
با مقایسه مقادیر توصیه شده از سوی کارشناسان و متخصصان و همچنین ترکیبات شیر و فرآورده های آن , می توان در یافت که سهم این مواد غذایی ارزشمند در تامین نیاز بدن تا چه اندازه مهم و قابل توجه است . میزان درصد تامین این مواد در سنین مختلف با مصرف نیم لیتر شیر در جدول شماره سه برای بهره گیری بیشتر فراهم شده است .
یادآوری:
کشورهای مختلف از جمله آمریکا ، کانادا و کشور های اروپایی با توجه به شرایط اقتصادی و اقلیمی ، هر کدام الگوی غذایی خاصی را پیشنهاد کرده اند که به میزان قابل ملاحظه ای با الگوی پیشنهادی WHOوFAO متفاوت است و بویژه از نظر پروتئین ، املاح و ویتامین ها ، مصرف مقدار بیشتری از آن توصیه شده است.
ارزش غذایی اجزای ترکیبی شیر و عوارض ناشی از کمبود هر یک در بدن
شیر تنها ماده شناخته شده در طبیعت است که می تواند نیازهای بدن را بطور متعادل تامین نماید . عمده ترین ویژگی شیر و وجه تمایز آن نسبت به سایر مواد غذایی ، ترکیب پروتئینی و املاح موجود در آن نظیر کلسیم و فسفر است . پروتئین شیر مواد پروتئینی بعد از آب ، قسمت عمده بافتهای نرم و 18 درصد وزن بدن را تشکیل میدهد . پروتئینها مسئول ساخت ، نگهداشت و ترمیم بافت های بدن هستند وباید به مقدار لازم در رژیم غذایی استفاده شوند . پروتئین ها مولکول های درشتی هستند که از واحد های کوچکتری بنام اسید آمینه ساخته شده اند. تاکنون 20 اسید آمینه شناخته شده که 18نوع آن در شیر موجود است. از نظر علم تغذیه 8 نوع اسید آمینه از مجموع بیست گانه آن ، از اسید آمینه های ضروری بدن است : یعنی بدن انسان قادر به ساخت آنها نیست و باید با غذا تامین شوند . شیر دارای تمامی اسید آمینه های ضروری است.
بیشترین واکنش های مهم و پیچیده شیمیایی بدن به وسیله گروهی از پروتئین ها به نام آنزیم ها و هورمون ها انجام می شود . شیر و فرآورده های آن منبع بسیار خوبی برای تامین پروتئین مورد نیاز آنها است. در کشور های آمریکا ، کانادا و اروپای غربی 20 تا 30 درصد پروتئین مورد نیاز بدن افراد از مصرف شیر تامین می شود . این رقم در کشور های آسیایی کمتر از 10 درصد است .
عوارض کمبود مواد پروتئینی عمدتاً به نام سوء تغذیه شناخته می شود و از علائم مهم آن می توان لاغری مفرط ، بزرگ شدن شکم و عدم رشد مناسب را نام برد . در نقاطی از آفریقا که مردم دچار فقر مواد پروتئینی اند ، این عوارض
در کودکان به خوبی مشهود است.
کربوهیدرات ها
کربوهیدرات ها منابع مهم انرژی را در غذا تشکیل میدهند . کربوهیدرات ها به مواد پر انرژی تجزیه می شود و انرژی لازم را در بدن ایجاد می کند.
قند شیر لاکتوز نام دارد و شیرینی آن یک سوم نیشکر است . لاکتوز مانند سایر قندها چاق کننده نبوده و مصرف آن برای بیماران مبتلا به دیابت مضر نیست.
آنزیم هضم کننده لاکتوز، لاکتاز نام دارد که در بدن انسان مانند سایر حیوانات پستاندار ساخته می شود . تولید لاکتاز در بدن بعد از تولد بسیار زیاد است ولی پس از دوران شیر خوارگی ، مقدار آن کاهش می یابد و چنانچه شیر از برنامه غذایی روزانه حذف شود ، ساخت این آنزیم نیز در بدن متوقف می شود .
عدم پذیرش شیر در اشخاص بویژه بزرگسالان که منجر به ناراحتی های گوارشی مثل نفخ ، دل پیچه و اسهال میشود ، به دلیل ساخته نشدن لاکتاز در
بدن است. در اشخاصی که مبتلا به عدم تحمل لاکتوزند ، لاکتوز شیر در روده کوچک هضم نشده و وارد روده بزرگ می شود وبه دلیل تخمیر آن به وسیله باکتری های روده ، در انسان ایجاد نفخ ، اسهال ودل پیچه می کند.
بررسی های اخیر نشان می دهد که اروپای غربی فقط دو درصد از مردم دچار عدم تحمل لاکتوز هستند ، در حالی که این رقم در کشور های آسیایی بیش از 90 درصد مردم را در بر می گیرد.