شهر های قرون وسطای اروپا (قرن11الی 15) بر اساس منشاء پیدایش آنها به پنج گروه کلی دسته بندی می شوند. سه گروه از این پنج گروه شهرهائی هستند که بطور طبیعی رشد کرده اند:
1- شهر های رومی مبداء- هم آن دسته از این شهرهاست که موقعیت شهری خود را علی رغم کاهش وسعت طی قرون وسطی حفظ نمودند، و هم آن دسته از شهرها که پس از سقوط امپراتوری متروک شده، اما دوباره در مکان قدیمی حیاتی تازه یافتند.
2- باروهایی که نخست به عنوان پایگهای نظامی بنا شده وسپس عملکرد تجاری یافتند.
3- شهرهائی که در اثر رشد طبیعی روستا ها بوجود آمدند. سایر گروهها، نوشهرهائی هستند که در یک برهه خاص زمانی بصورتی رسمی احداث شده اند. این نوشهرها گاه طبق طرح از پیش تعیین شده ای شکل یافته اند و گاه نیز بدون طرح پیشین بنا شده اند.
4- بایستیدها که در فرانسه،انگلیس و ولز هستند.
5- شهر های احداثی که بطور کلی در سرتاسر اروپا پراکنده هستند.
تقدم و تاخر تاریخی این شهرها نیز تقریبا به ترتیب فوق می باشد. چنین بنظر می آید که اسکانهای شهری در اروپا قبل از دوره رومیان نادر و پراکنده بوده است. بسیاری از این شهرها توسط رومیان فتح شده و بر اساس خط مشی از پیش تعیین شده ای باز سازی شدند. پس از سقوط امپراتوری روم در قرن پنجم میلادی از رونق شهر نشینی در اروپا تا حدود زیادی کاسته شد.(در انگلیس تقریبا شهر نشینی بطورکامل از بین رفت). تا آنکه در قرون دهم و یازدهم میلادی ثبات سیاسی و احیاء روابط تجاری، حیاتی مجدد به بسیاری از شهر های رومی بخشد، و پادگانهای نظامی به شهرهای تجاری تبدیل شدند و بدین ترتیب سیر تدریجی تحول روستا به شهرآغازیدن گرفت. هر چند در قرون وسطی نوشهرهایی در اروپا ایجاد شدند اما ایجاد این نوشهر ها در آغاز و پایان این دوره کمتر بود.در حالیکه در طول قرن سیزدهم این حرکت از شدت بیشتری برخوردار بوده است.
هر چند که در قرون وسطی نیز همچون سایر دوره های تاریخی،اختلافی دو بعدی میان شهرهای با رشد طبیعی و شهرهای طراحی شده وجود داشت، اما دیگر تفکیک شهرها به دو گروه مطلق فوق تنها بر اساس نقشه آنها امری محال بود. بافت شبکه دسترسی اکثر شهرهای باز سازی شده رومی و بسیاری از شهرهای رومی که در دوران سیاه به حیات خود ادامه دادند، به یک اندازه تحت تاثیر هر دو عامل طرح شطرنجی نخستین و فرایند رشد طبیعی قرار گرفته بودند. همچنین بسیاری از نوشهرهای قرون وسطی که بر اساس طرح قبلی شکل گرفته بودند دچار تحولات و توسعه ای غیر قابل کنترل شدند. همچنین نمونه هائی چند از الحاق بخشهای جدید طراحی شده به شهرهای ار گانیک رشد- یافته وجود دارد. قرون وسطی در واقع آغاز عصر توسعه شهری در اروپا است، این دوره نه تنها در زمینه سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی دوره ای بسیار پیچیده است ، بلکه شهرها نیز تقریبا تنوع نا محدودی از فرمهای گوناگون را عرضه می دارند.نحوه پیدایش شهرهای روم و لندن در بخش3 مورد بررسی قرار گرفت. در بخش 6 نیز به بررسی نحوه پیدایش شهر پاریس خواهیم پرادخت. بمنظور حفظ انسجام بحث، نحوه توسعه این شهرها در طی قرون وسطی در بخشهای بعدی که به بررسی توسعه شهرها از رنسانس به بعد اختصاص دارد، مطرح می گردند. در سال 395 میلادی امپراتوری روم به دو بخش تقسیم شد. امپراتوری روم شرقی که شهر قسطنطنیه مرکز آن بود ترقی نمود(در بخش قبل این شهر توصیف شده است)، در حالیکه امپراتوری فرو پاشیده شده غربی که پایتخت آن شهر رم بود تا آغاز قرن پنجم میلادی بیشتر دوام نیاورد .
بر خلاف تصور عموم ، سقوط امپراتوری روم غربی نابودی کامل و بلافصل سیستم اقتصادی روم را موجب نشد. علی رغم سقوط امپراتوری روم غربی زمینه تجاری بسیاری از شهرهای رومی بخصوص شهرهای واقع در جنوب سرزمین گل همچنان تدوام یافت. نظم اقتصادی سرزمین گل از قرن پنجم تا هشتم مانند گذشته بر پایه کشاوزی استوار ماند. همچنین نباید نقش بسزای کلیسا در تدوام زندگی شهری در بسیاری از بخشهای اروپای غربی را نادیده انگاریم. (هر چند بر یتانیا استثنائی بارز در این امر می باشد) بطور کلی کلیسا تقسیمات سیاسی امپراتوری را براساس نظام کلیسائی خود قرار داد و محدوده قلمروی اسقفی را طبق محدود یک سیویتاس تعیین نمود. از آنجائیکه این مناطق تحت تاثیر سازمان پادشاهی آلمان قرار نگرفتند، « از آغاز قرن ششم لغت سیویتاس به معنای خاص شهر اسقفی مورد استفاده قرار گرفت وهر شهر اسقفی خود مرکز یک قلمروی اسقفی محسوب می شد. این شهرها همچنان عملکرد تجاری خود را حفظ نمودند و فعالیتهای تجاری خود را ، از عرضه محصولات ساده محلی گرفته تا فعالیتهای تجاری نسبتا وسیع ادامه دادند.
به علت باز بودن آبراه تجاری مدیترانه انسجام اقتصادی و حیات شهری امپراتوری روم غربی در برابر حملات آلمان متزلزل نگشت. هر چند از اوایل قرن هفتم میلادی به بعد به علت گسترش اسلام در منطقه این دوره ارتباطی حیاتی، نخست محدود و سپس بطور کامل مسدود گردید. با گسترش اسلام در فاصله سالهای 36- 634 سوریه از تصرف بیزانتین بیرون آمد. . اسلام با گسترش مداوم در جهت غرب ودر شمال افربقا بالاخره در سال 711 میلادی به اسپانیا رسید. این گسترش تنها در اثر دفاع پیروز مندانه قسطنطنیه (713) و پیروزی مارتل در اسپانیا (732) متوقف گردید.
با افتادن کنترل مدتیرانه بدست مسلمانان و یورشهای مداوم به سواحل شمالی آن، امور تجاری بکلی مختل گردید. در اواسط قرن هشتم میلادی « عزلت و تنهائی بر بندر مارسی حاکم بود دریا که عامل رشد به علت پسروی شهر بود از آن گرفته شده بود و اقتصادی شهرهای دیگری که به این بندر وابسته بودند نیز بکلی نابود شده بود. در قرن نهم پرونس که روزی ثروتمند ترین کشور سرزمین گل بود فقیر ترین آنها محسوب می شد. سواحل شمالی و غربی امپراتوری کارو لیان و سواحل و مناطق حاشیه آبراههای قابل کشتیرانی که مدت زمانی مدید از جانب جنوب تحت فشار مداوم بودند از حملات و یورشهای فزاینده اتر یشیها و نروژیها نیز سخت رنج می بردند. رابرت هنری بایتر می نویسد: « این اقوام گاه به انگلیس و گاه به قاره اروپا حمله می کردند، و علی رغم آنکه غارت و چپاول تنها هدف آنها محسوب نمی شد مسلما یکی از اهداف مهم آنها بشمار می رفته است. این تنها جمات تنها بر مراکز اقتصادی عمده و کارگاههای تولید نمک تاثیر می نهاد. از 834 تا837 میلادی، دورستد، بندر اصلی تجارت فریزیان وبنادر مجاور آن و همچنین جزیره نویر ماتیه و مصب رود خانه تایلر هر ساله مورد غارت و چپاول قرار می گرفتند. روئن در سال 841 میلادی،کوئنتوویک (مهمترین بندر فرانکی ) و لندن در سال 842 غیر مسکون شدند و نانت در 843 ، پاریس 845 و بوردودر 848 میلادی سقوط کردند.»
در این دوران پر اغتشاش هر گونه تجارت عمده ای، بخصوص تجارتی که قبلا بر اساس کار تجار حرفه ای بین المللی بود غیر ممکن می نمود، در نتیجه زندگی شهری در اروپای غربی به حضیض خود رسید. پیرنه می گوید که : اقتصاد پایاپای جای اقتصاد مصرفی را گرفت. از این پس هر مالک بزرگی بجای حفظ روابط خود با دنیای خارج دنیای کوچکی برای خود ایجاد نمود...
قرن نهم در واقع عصر طلائی موقعیتی است که ما آنرا اقتصاد وابسته داخلی یا به بیانی دقیقتر اقتصاد بدون بازار می نامیم.هر چند با تثبیت اوضاع سیاسی اروپا در دهه های نخستین قرن دهم، تجارت حیاتی مجدد گرفته و تقویت گردید، راههای تجاری سرتاسر اروپا از نو گشوده شد و بخصوص راههائی که ونیز را به مناطق تجاری شمال ایتالیا متصل می نمودند احیاء گشت. در اواسط همین قرن فلاندرها هسته تجاری مشابهی در شمال غربی بوجود آوردند. احیای تجارت بخصوص از آلمان آغاز شد که در آن کنراداول در سال 918 اجازه اعاده حقوق گمرکی را به ور زبرگ اعطاء نمود و چناکه باتیه می نویسد: 29 اصل قانونی مربوط به تضمین امتیازات تجاری از ربع سوم قرن دهم بما رسیده است.
کلیسا که در دوران سیاه حیاتی شبه شهری را برای اروپا حفظ نمود،نه تنها هسته بسیاری از شهرهای نخستین قرون وسطی را پی ریزی نموده بلکه از قدرت گستزده خود برای فرونشاندن اغتشاشات بسیاری که همیشه ودر همه جا وجود داشت، استفاده نمود. علاوه بر امنیت ناشی از وجود شهرهای محصور اسقفی و استحکامات صومعه ها، پادگانهای متعددی که در سرتاسر اروپا به عنوان مراکز اداری و نظامی محافظت شده ایجاد شدند نیز اسباب گسترش و احیای تجارت در قرن دهم شدند. اسمیت درباره آلمان چنین می نویسد: «از 120شهر شناخته شده آلمان در قرن یازدهم،40 شهر مراکز اسقف نشین، 20شهر در نزدیکی صومعه ها، پیش از 60 شهر در نزدیکی مراکز سلطنتی که دوازده تای آنها محل کاخهای سلطنتی بوده اند، بنا شده اند. این شهرها که در سرتاسر اروپا به علت تجارت با سرزمینهای دور، از رونقی تازه برخوردار بودند، خود مشوق تجارت محلی از طریق شبکه ای از شهرهای تجاری بودند که یا بطور طبیعی از رشد روستاها بوجود آمده بودند ویا در مکانهای جدید و مناسبی به تازگی بنا شده بودند (در همین بخش پیرامون هر دو نمونه به تفصیل بحث شده است).
در قرن یازدهم بطور کلی تجارت دوباره احیا گردید. اما به گفته پیرنه : « تغییر و تحول تدریجی ودر عین حال قطعی اروپای غربی در قرن دوازدهم انجام گرفت. توسعه اقتصادی آن را ، از آن عدم تحرک سنتی که نظام اجتماعی حاکم به علت رابطه منحصر انسان و خاک به وی تحمیل نموده بود، رهانید.» شهرنشینی در قرون دوازدهم و سیزدهم میلادی با سرعتی هر چه بیشتر در سرتاسر اروپا گسترش یافت و حتی مرگ سیاه- طاغون که بین سالهای 78- 1348 اروپا را مورد تهاجم قرار داد- تاثیر چندانی، جزرکودی موقتی براین سیر نگذاشت . عجب آنکه تاثیر این رشد شهر نشینی بیش از همه بر جمعیت روستائی بود. هر چند امکان ادامه حیات در مناطق روستائی بیشتر بود، مزایای تجاری زندگی در شهر از جذابیت بیشتری برخودار بود. بدین ترتیب تمایل خاصی نسبت به مهاجرت از روستاها به شهرها وجود داشت که این امر خود سبب تسریع خالی شدن روستاها از سکنه گردید.
فرم شهرهای قرون وسطی
شهرها ی قرون وسطای هر یک از پنج گروه مطرح شده، فارغ از منشاء ظهورشان ، از زمینه اجتماعی ، اقتصادی و سیاسی مشترکی در تمامی کشورهای اروپائی برخوردار بودند. همچنین بسیاری از جزئیات بصری این شهرها مشابه یکدیگر بود . همان ساختمانهای محلی خاص هم در شبکه شطرنجی نوشهرهای طراحی شده و هم در بافت کنترل نشده و آزاد شهرهای طراحی نشده آن زمان دیده می شود. عناصر و اجزای اصلی تشکیل دهنده شهر قرون و سطایی بطور کلی عبارتنداز: حصار با برجها و دروازهای مربوطه خیابانها و سایر فضاهای تردد،فضای بازار که احتمالا بازار و سایر ساختمانهای به طور کلی ساختمانها و باغات خصوصی مربوطه شهر .