امیرالمومنین على(ع) فرمود: عاجزترین مردم کسى است که نسبت به جذب دوست ناتوان باشد و عاجزتر از او کسى است که دوستان خود را با برخوردهاى نادرست از دست بدهد.(1)
شرط اول دوستى و محبت و ایجاد سازگارى با محیط ، پرهیز جدى از خودخواهى و حب نفس است. مردم، شخص ازخودراضى را نمى توانند تحمل کنند و از او متنفر و گریزانند. از این رو، ما نباید همه چیز را براى خود بخواهیم و به خاطر سود خود، حقوق دیگران را زیرپا بگذاریم و در عین حال، توقع داشته باشیم که آنان به سوى ما جذب شوند و نسبت به ما علاقه مند و وفادار باشند. انسان ازخودراضى، بتدریج دوستان خود را از کف مى دهد و خود به خود منزوى مى شود.
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: شدیدترین وحشتها، عجب و خودخواهى است.(2)
سر این حقیقت آن است که هنگام بروز ناملایمات و پیشامدهاى ناگوار که انسان دچار وحشت و اضطراب مى شود، دوستان و آشنایان و اطرافیان دلسوز و علاقه مند او به کمکش مى شتابند و به وى تسلى و آرامش خاطر مى دهند و چنانچه بر اثر عوامل بیرونى، مانند ظلم ظالم، پیرى، مریضى و غیره به تنهایى و انزوا مبتلا شده و از حضور در صحنه هاى مختلف اجتماع محروم گردد، محبت و دوستى و همدردى آنان، روح او را نوازش مى دهد.
ولى آن کس که بر اثر گرفتاریهاى درونى و بیماریهاى روحى همچون عجب و خودخواهى، منزوى شده است، نه تنها از جسم و تن مردم بهره مند نیست، بلکه از محبتها و احساسات دوستانه آنان نیز محروم است، و نه تنها دلهاى مردم را با خود به همراه ندارد که کینه هاى آنها را بر اثر رفتارهاى ناهنجار خود بر ضرر خویش، تحریک کرده است. به عبارت دیگر، چنین شخصى هم از نظر جسمى تنهاست و هم از نظر معنوى، از این رو، دچار بدترین نوع وحشتهاست.
محبت به دیگران رمز موفقیت
انسان با محبت و عشق به دیگران بالندگى مى یابد، از خود مى برد و به اجتماع و خداى اجتماع مى پیوندد ؛ در این صورت، خداوند نیز دلها و محبتهاى مردم را به سوى او جلب مى کند و وى را از دست آنان برخوردار مى سازد.
خدمت صادقانه و به دور از ملاحظات شخصى و خودخواهانه، اعتماد سایرین را جلب کرده و آنها را به سوى انسان جذب مى کند. رمز موفقیت انسانهاى بزرگ در اصلاحات اجتماعى و ایجاد تحولات در عرصه هاى مختلف آن، برخوردارى آنها از عواطف مثبت و احساسات قوى و ظریف بوده است.
رسول خدا(ص) از تمامى صفات برجسته و کمالات انسانى در عالى ترین سطح آن برخوردار بود، با این حال، قرآن کریم از میان این اوصاف، خلق نیکوى آن حضرت را با عنوان ((خلق عظیم)) یاد کرده(3)و وجود آن را رمز اساسى موفقیت پیامبر(ص) در گسترش هدفهاى الهى اش مى داند و عدم آن را وسیله اى براى پراکندگى یاران و مومنان از پیرامون آن حضرت معرفى مى کند.(4) این درحالى است که علاوه بر خوش اخلاقى، دل رحمى ایشان نیز یکى از اسباب مهم گرایش مردم به سوى آن حضرت بود.
رسول خدا صلى الله علیه وآله نسبت به مومنان داراى قلبى رووف و مهربان(5) و نسبت به کافران مإمور به شدت عمل بود.(6) قرآن کریم نیز جامعه اى را جامعه ((محمدى)) مى داند که در این جهت به آن حضرت اقتدا کرده باشد:
((محمدرسول الله والذین معه اشداء على الکفار رحماء بینهم))(7)
محمد(ص) فرستاده خداست و کسانى که با او هستند در برابر کفار، سرسخت و شدید و در میان خود مهربانند.
و این بزرگترین مشخصه اسلام ناب محمدىصلى الله علیه وآله است. باز هم در این باره خواهیم نوشت.
خودخواهی و فرد گرایی
حضرت خواجه کاینات [حضرت مصطفی صل الله علیه و آله و سلم] می¬فرماید که: هر که طلب علم کند و علم آموزد تا بدان با علما معارضه کند و اظهار فضل و دانشِ خود نماید، یا با سفیهان در مقام مجادله و ستیزه آید، یا غرضِ او آن باشد که بدان علم رویِ مردم را به سوی خود گرداند یعنی مقصودش تردد مردم باشد بر درِ خانه وی، خدای تعالی او را به آتشِ دوزخ درآورد به واسطه آنکه علم را وسیله جاه و مال ساخته است لاجرم آنچه باید که دست¬آویزِ بهشت باشد به سبب نیت بد او دست¬افزارِ دوزخ گردد.
علم دست¬افزارِ دوزخ کردی ای مفتی به زور
ای دریغ از عود هم بویی نصیب مجمر است
گفتن فقه و اصولت بهر رزق و حیلت است
خواندنِ تصویف و نخوت از پی رفع و جرست
پس شرط علما آن است که علم را از برای عمل خوانند نه از برای جدل، و دانش از برای خدای آموزند نه از برای ریا که ریا در حقیقت شرک خفی است ... .
پىنوشتها:
1 نهج البلاغه، حکمت 12.
2 همان، حکمت 38.
3 قلم، آیه 4.
4 آل عمران، آیه 159.
5 توبه، آیه 128.
6 توبه، آیه 73.
7 فتح، آیه 29.