مقدمه
فلسفه به عنوان ابزاری بنیادین می تواند ما را در کنجکاوی در محتوای پاسخها ،سبک و سنگین کردن اندیشه ها و شیوه های اندیشیدن و نیز اشتیاق و علاقه برای گزینش بهترین آنها ما را وارد می کند که به فلسفه روی بیاوریم . به قول ویلیام همین وقتی در دنیای فلسفه قدم می گذراید اجباراً در ارتباط با عالمی هستند که بکلی از انچه در کوچه و خیابان پشت سر گذارده اید تفاوت دارد.
دنیای فلسفه -- دنیایی است پاک و منزه که همه چیز در ان روشن است و درست در جای خودر قرار دارد. از درهم ریختگی خبری نیست . یعنی فیلسوف از همان واقعیت های درهم و برهم دنیائی روشن و منظم برایتان ترسیم می کند . در این دنیا اثری از تناقضات نیست و آئین خرد ومبانی اندیشمندی خطوط اصلی آن را ترسیم می کنند.
گفتار اول فلسفه چیست؟
تعریف تعریف
تعریف در لغت یعنی شناساندن و منظور از آن این است که پدیده یا امری یا شیئی را به طور جامع به دیگران بشناسانیم. طوری که گوینده و شنونده ،یا نویسنده ،و خواننده دارای درک مشترکی از آن باشند.
الف -- تعریف با کلمه یا عبارتی توصیفی آغاز می شود
مانند این که می گوئیم فلان چیز،عبارتست از, پدیده ایست که و ...
ب- کلمات یا صفاتی را برای تعریف بکار می بریم که بسیاری از مردم مخصوصاً متخصصان و اهل فن آنها را برای چیز مورد تعریف پذیرفته اند وبه صورت معیار یا میزان در آمده اند.
ج- در تعریف پدیده یاشیئی مورد نظر ،یا چیزی از جانب خود ،اضافه نمی کنیم،یا اگر خواستیم اضافه کنیم چنان به تبیین آن می پردازیم که همگان آن را بپذیرند.
این گونه تعریف ها در اصلاح ”تعریف توصیفی ” descriptive defenition)) می گویند زیرا ما کاری جز توصیف یا بیان حالت ،و چگونگی وویژگیهای پدیده مورد نظر انجام نمی دهیم.
وقتی کسی میگوید فلسفه عبارتست از رسیدن به روشنائی ها در واقع به تعریف دستوری یا قیدی از فلسفه پرداخته است وآنچه را در خود درست می دانسته بیان کرده است.
تعاریف تحلیلی نیز بصورت یک عبارت قابل قبول همگان بیان نمی شوند, ولی تاحدود زیادی از پراکنده اندیشی در باره موضوع جلوگیری می کنند.
این قبیل تعاریف را ”تعریف تحلیلی ” (analytical definition) می گویند
تعریف فلسفه
فلسفه یا فیلوسوفیا (philosophia) از دوکلمه یونانی فیلو(philo) به معنی دوستدار سوفیا (sophia) به معنی دانائی ترکیب یافته است. باین ترتیب فلسفه یعنی دوستداری دانائی.
فلسفه عبارتست از بررسی و شناخت تحلیلی و انتقادی مسائل اساسی زندگی انسان به صورت یک کل و یا بخشی از آن در ارتباط با کل .
به سخن کوتاه فلسفه کوششی است در جهت یافتن ”پیوستگی“ (coherence) در تمام قلمرو اندیشه و تجربه .
موضوع و هدف فلسفه
موضوع فلسفه درد و حوزه مهم ووسیع خلاصه می شود .
1 متافیزیک (ما بعد الطبیعه) که از آن به عنوان ”معرفت به شناسائی و هستی ” تعریف می کنند و خود شامل دوبخش عمده است.
الف هستی شناسی (ontology) که به بحث از مطلق وجود یعنی هستی عاری از هر قیدی می پردازد.
ب شناخت شناسی یانظریه معرفت که در باره امکان شناخت یا امکان شناخت جهان و ماهیت خود شناخت بحث می کند.
2.ارزش شناسی ((axiology یا فلسفه ارزشها که ماهیت آرمانها ”(ideals) یا ”ارزشهای مطلق ”(ultemate values) یا“خیر“ ((goodness و“زیبائی“((beauty را مورد بحث قرار میدهد.
به عقیده بیشتر فیلسوفان موضوعات عمده فلسفه به معنای کلاسیک آن همین سه موضوع ,یعنی هستی شناسی ,شناخت شناسی و ارزش شناسی است. اگرچه ممکن است برخی از فلاسفه معاصر همانطور که قبلاً دیدیم با این نظر موافق نباشند.
هدف فلسفه نیز در ارتباط با موضوعات مورد بحث آن ,که ذکرشان گذشت, به اعتقاد بیشتر فلاسفه عبارتست از :
الف بدست آوردن یک نظریه از کل ”هستی ” یا بودن“
ب کشف مفاهیم و معانی و ارزشها ی اشیا و امور و پدیده ها به طور کلی
ج تحلیل و انتقاد از فرضها و مفاهیم
د سرانجام کمک به مردم در گسترش جهان بینی سالم و بهره مندی از یک زندگی سالم انسانی .
گفتار دوم تربیت چیست؟
1. تعلیم یا آموزش ((instuction : این واژه در لغت نامه دهخدا ,به معنی بیاموختن , بیا گاهانیدن ,آموختن, آگاهانیدن, کسی را چیزی آموختن, آموزانیدن,... آمده است
آموزش در حقیقت کوششی است که معلم برای انتقال معلوماتی خاص به شاگردان خود به کار می برد و عمدتاً به مهارت و خُبرگی معلم و نوع محتوای درسی که معلم به انتقال آن می پردازد, بستگی دارد.
2. تربیت یا پرورش(education) :در همان جا پرورانیدن ,پروردن, پروردن و آموختن(مستعمل با افعال کردن و دادن) معنی شده است.
بنابراین آنچه از واژه تربیت می توان استنباط کرد این است که تربیت شامل ایجاد یا فعلیت بخشیدن هرنوع کمالی در انسان می شود که مطلوبیت و ارزش داشته باشد.
نتیجه ای که می خواهیم از این قسمت بحث بگیریم این است که کاربرد کلمه ”تعلیم“ و“تربیت“ در مورد غیر انسان ,آنهم برای دست اندر کاران علوم تربیتی مسامحه آمیز است و اهل فن هردو آنها را در مورد انسان به کار می برند.
3. ”تعلیم و تربیت ” یا ”اموزش و پرورش“ :کاربرد این واژه مرکب که به معنای واحدی دلالت دارد,در زبان فارسی تاریخچه طولانی ندارد,و احتمالاً از آغاز قرن اخیر فراتر نمی رود. به نظر می رسد پس از توجه به فرهنگ غربی در کشورما و رواج ترجمه آثار تربیتی آنها چنین واژه ای در ترجمه کلمه (education) جعل شده است.
4. تدریس(teaching) :تدریس به فعالیت خاصی گفته می شود که به وسیله معلم انجام می گیرد تا شاگردان مطالبی را بیاموزند.
5.مهارت آموزی یا عادت دادن(training)این عمل ,ایجاد مهارت در افراد از طریق تمرین و تکرار و کارورزی است.
ماهیت تربیت
آیا تربیت فن یا هنر است؟
در اینکه تربیت به معنای اعم آن فن نیست نباید تردید بخود راه داد . زیرا آنچه که در جریان تربیت به عنوان فن از آن یاد می شود,همان مهارتهای تدریس است که معلم می تواند با تمرین و کار ورزی در آن ورزیده شود. اما چنانکه دیدید تدریس از جمله وسایل و ابزار های کمکی تربیت است.
در نتیجه نمی تواند کل جریان تربیت باشد. هنر تلقی کردن تربیت نیز بیشتر یک تعبیر ادیبانه است تا یک تعبیر دقیق و قابل قبول البته چون عنصر خلاقیت در تربیت بنحو بارزی به چشم می خورد و خلاقیت جوهره اصلی هنر است باید گفت که تشابه هائی میان کار یک مربی و کار یک هنر مند و جود دارد . اما صرف چنین تشابهاتی نمی تواند تربیت را به عنوان جریانی که ماهیت هنری دارد معرفی کند.
آیا تربیت علم است
علم تربیت هنوز دوران نوزادی خود را می گذراند.
جامعه شناسی
دایره میانی نشان دهنده قلمرو عمل (فعالیتهای نظیر طراحی آموزشی , تکنولوژی آموزشی و روشها و فنون تدریس ) و دایره خارجی نشان دهنده قلمرو نظر در تربیت می باشد. در این قلمرو دانشهائی نظیر روان شناسی ,جامعه شناسی ,اقتصاد و فلسفه با شاخه های گوناگون که در شکل نشان داده شده است قرار دارند. دقت در شکل فوق نشان می دهد که خروج قلمرو عمل تربیت از حصار قلمرو نظری بسیار دشوار است.
چون همان قلمرو عملی واقعاً بدون اتکا به دست آورد های علومی که در ارتباط نزدیک با تربیت بوده و قلمرو نظری آنرا احاطه کرده است نمی تواند رشد کند ویا به تنهایی تمام ابعاد وسیع جریان تربیت را پوشش دهد . بطوریکه ملاحظه می کنید با اتکاء بخش کوچک و ناچیزی که به عنوان ”تحقیقات مستقل تربیتی“در شکل بالا آنهم با کمی تردید نشان داده شده است نمی توان هنوز به کسانیکه اصطلاح علوم تربیتی را رها نمی کنند خرده گرفت. اما این امید هم وجود دارد که در اینده همان بخش کوچک رشد بیشتری بکند وبا قلمرو عمل چنان در امیزد که علم ”تربیت شناسی ”اظهار وجود نماید.
عناصر تربیت
جامعه خرد و مربی و متربی
محتوای تربیت
هریک از نظام های تربیتی محتوی را براساس معیار ها وملاکهائی انتخاب می کنند. پس می توان نتیجه گرفت که حیطه محتوای تربیت مشمول اصل مطلوبیت و ارزش است.
روش تربیت
در هرحال مطلوبیت یا عدم مطلوبیت روشها براساس نظام ارزشی و اخلاقی و معیار های فرهنگی هر جامعه سنجیده و معین می شود.
اصول تربیت
بنا براین ئر اصول تربیت باید مبانی فکری را برسی نمود تا مربیان با اصول و مبانی تفکر آشنا شوند و در حل مسائل تربیتی از این اصول استفاده نمایند.
در مورد مصدر و سرچشمه اصول تربیت نیز چنین است ,هوشیار برای بدست آوردن اصول منابعی مانند مطالعه زندگی فردی و جمعی نوع انسان ,عوامل موجود در حیات انسان انتظاراتی که مردم از دستگاه تربیتی دارند,و بالاخره فرهنگ جامعه را معرفی می کند. و بر این اساس اصول تربیت را به شش اصل(اصل فعالیت,آزادی ,فردیت,کمال سندیت,اعتبار و اجتماع) محدود می کند.
به اعتقاد ما اصول موضوعی تربیت از دو منشاء سرچشمه می گیرند. اول اصولی که از جهان بینی و ایدو ئولوژی اخذ می شود. دوم اصولی که از علوم و معارف دیگر استخراج میگردد.این تقسیم بندی تا حدودی از نابسامانی های موجود در زمینه ماهیت اصول تربیتی و منشاء آنها جلوگیری می کند و معیار قابل قبولی برای مقوله بندی اصول موضوعی تربیت بدست می دهد.
ازانجائی که تربیت براساس اصول موضوعی که از جهان بینی ,ایدوئولوژی و نظام ارزشها اخذ می کند و با توجه به اصولی که از علومی مانند روان شناسی ,جامعه شناسی ,مردم شناسی ,اقتصاد و ... می گیرد ,از یک طرف جنبه نظری و فلسفی به خود می گیرد و ازطرف دیگر جنبه علمی و تجربی ,به این اعتبار هم هنوز نمی توان در باره ی علم بودن یا نبودن (علم در معنای جد آن )تربیت تصمیم قاطع گرفت.
موضوع تربیت
با توجه به انچه قبلاً گفته شد اصولاً موضوع تربیت بطور اعم موجودی است که نشوونما یا رشد می کند و با لقوه استعداد بالندگی را دارد و به طور اخص انسان کمال پذریری است که در صدد تغییر مطلوب حیات و زندگی خود می باشد. وبالقوه استعداد رسیدن به عالیترین مراحل کمال را دارد
مراحل تربیت
1. مرحله پرستاری
2. مرحله تادیب
3. مرحله تعلیم
4.مرحله خود سازی
تربیت عبار تست از فراهم کردن زمینه ها و عوامل برای شکوفا کردن وبه فعلیت رساندن استعداد های بالقوه انسان و حرکت تکاملی او به سوی هدف مطلوب ,منطبق بر اصولی معین وبرنامه ای منظم و سنجیده.
گفتار سوم فلسفه تربیت
رابطه فلسفه با تربیت
فلسفه و تربیت آنچنان رابطه نزدیکی با هم دارند که ”جان دیوئی ”فلسفه را از نظریه کلی تربیت می نامد.
نظر اول این است که تربیت در تدوین نظریه ها,انتخاب موضوعات و حتی روش شناسی (methodology) خود از نظریه های فلسفی کمک می گیرد.
نظر دوم این است که تربیت شاخه ای از معارف بشری است که می تواند یافته های فلسفه یا اندیشه های یک فیلسوف بزرگ را بکار گیرد.
نظرسومی هم وجود دارد که از اهمیت چندانی برخورد دار نیست .مطابق این نظربین مسائل فلسفی و مسائل تربیتی رابطه ای وجود ندارد.
مسائل اساسی فلسفه ارتباط نزدیکی با تربیت دارد.
1.تربیت انسان باید دارای هدف و مقصود و غایتی باشد
2. معلم به طور عمده برای رشد فکری یا عقلانی شاگردان خود تلاش می کند . رشد فکر هم عمدتاً با معرفت سروکار دارد.
3. یک غرض اصلی دیگر از تربیت در همه زمانها پرورش اخلاقی انسانها بوده و هست و گاهی به اعتبار انسانها رابه تربیت شده یا تربیت نشده تقسیم می کنند. اگر چنین هدفی در تعلیم و تربیت ملحوظ نشود ,سنجش درست و نادرست بودن تربیت مشکل می شود لازمه پرورش اخلاقی اشنائی با ارزشها ست.
فلسفه تربیت صرفاً مجموعه ای از حقایق و اندیشه های فلسفی که در عمل تربیت کاربرد دارند نیست.
فلسفه تربیت در جستجوی ایجاد نظریه هائی در باره ی ماهیت انسان,جامعه و جهان می باشد,تا بتواند توسط آنها دداده های گاه متعارض پژوهشهای علوم رفتاری می باشد ,بتواند توسط آنها داده های گاه متعارض پژوهشهای علوم رفتاری (behavioral sciences) رانظم بدهد و هدفهائی را که تربیت باید تعقیب کند,ووسایل کلی را که در ذیل به آنها می تواند به کار ببرد معلوم نماید. فلسفه تربیتی ,عقلانی بودن آرای تربیتی ,هماهنگی آنها با آرای دیگر ,وچگونگی کجروی آنها رابر اثر طرز تفکر نا منظم مورد بازبینی قرار می دهد.
بنابراین ”فلسفه تربیت“ ”یا“ حکمت تزبیت“معرفتی است برای را گشائی خردمند انه در عمل تربیتی .
تربیت و گرایش های فلسفی
ضرورت انسجام عقاید
مهمترین راه ,ایجاد و انسجام و هماهنگی در نگرش خود نسبت به اشیا ئ ,امور و پدیده ها یا بطور کلی جهان است. انجام این کار نیز مستلزم داشتن سه ویژگی عمده است.
الف تمایل به گرداوری هرچه بیشتر اطلاعت بمنظور بررسی یک مفهوم یایک موقعیت
ب تمایل و آمادگی برای نفوذ به عمق یک مسئله .
ج تمایل به برداشتها , دریافتها و نگاه جدید به مسائل آشنا