امروز تلفن همراه به عنوان یکی از مظاهر فناوری ارتباطی نوین در زندگی فردی و اجتماعی بشر جایگاهی قدرتمند دارد و جزو لاینفک مناسبات روزمره محسوب میشود به طوری که می‌توان ادعا کرد برای بسیاری از افراد زندگی بدون آن امکانپذیر نیست یا دست‌کم مطلوبیتی ندارد.
نفوذ کاربردهای تلفن همراه در شئون زندگی پدیده‌ای جهانی است و در جامعه ما با وجود فروکش کردن تب اولیه استفاده از آن، مقبولیتش به حدی رسیده که مضرات جدی و اساسی این فناوری مدرن را مخفی و نادیده نگه می‌دارد ، مضراتی که در حوزه‌های متنوع اجتماعی، فرهنگی، رفتاری، روانشناسی، پزشکی، قانونی، جزایی و ... به آسیب‌زایی می‌پردازد و با کمی دقت و موشکافی می‌توان به دامنه تاثیر نامطلوب آن پی برد.
در حقیقت از یک دیدگاه آسیب‌شناسانه می‌توان تلفن همراه را یک منبع بزرگ برای تولید نارسایی‌ها و معضلاتی دانست که آشکارا یا پنهان در مناسبات زندگی کاربران نفوذ کرده است.
تحقیقات اخیر که در این حوزه صورت می‌گیرد و اخبار ناخوشایندی که گاه و بیگاه درباره مضرات پزشکی و رفتاری تلفن همراه از گوشه و کنار جهان به گوش می‌رسد، بازبینی و نگرش دوباره برای استفاده از این وسیله پرکاربرد و عادی شده را ضروری می‌سازد و مجموعه کاربران، ارائه‌کنندگان خدمات و قانونگذاران و دولت‌ها را در معرض اقدامات پیشگیرانه قرار می‌دهد که پیش از هر چیز به شناخت ماهیت انواع و اقسام آسیب‌ها و دامنه نفوذ آنها نیاز دارد. در این نوشتار به آسیب‌شناسی استفاده از تلفن همراه در میان عموم و نگرانی‌های موجود در این حوزه پرداخته‌ایم.
کاهش مهارت های ارتباطی
فروکش کردن تب تلفن همراه در جامعه ما به معنای کاهش استفاده ازآن نیست، بلکه ریشه چنین تصوری را باید در عادت کردن‌ها و عادی شدن‌ها جستجو کرد. استفاده ازتلفن در مقطعی از زمان شیوه‌ای برای پز دادن و نوعی مد محسوب می شد و بالطبع رفتاری برجسته و به‌قول معروف توی چشم بود؛ اما کاربرد عمومی آن میان اقشار مختلف تلفن همراه را از یک وسیله تجملی و شاخص به ابزاری کارآمد و ضروری برای امور روزمره تبدیل کرد.
جنبه‌های مدگونه و نوآورانه آن را هم باید صرفا در مدل‌های جدید گوشی‌های تلفن همراه و برخی کاربردهای پیشرفته آن جستجو کرد که بتدریج در اختیار کاربران قرار می‌گیرد؛ اما قضیه به همین جا ختم نمی‌شود.
تلفن همراه امروزه به بخشی از هویت افراد تبدیل شده است، بویژه نوجوانان و جوان‌ترها که شخصی و خصوصی بودن خط تماس و محتویات حافظه گوشی را نمادی از استقلال تلقی می‌کنند و مایه به رخ کشیدن اطلاعات متنوع متنی، تصویری، صوتی و ... به دیگران می‌پندارند. در حقیقت گوشی تلفن همراه آرشیوی قوی و منحصر به فرد است که دانسته‌ها، توانایی ارتباطی و دسترسی فرد را به اطلاعات به روز آشکار میکند و در هر جمع و محفلی فرصت مناسب برای ابراز وجود و خودنمایی در اختیار صاحبش قرار می‌دهد.
در حالی که این هویت کاذب معمولا به شخصیت فرد بستگی ندارد و نتیجه قرار گرفتن وی در معرض امواج مهارگسیخته انتقال اطلاعات دیجیتالی و موبایلی محسوب میشود که محتویات آنها اغلب با عرف و اخلاق جامعه هم ناسازگاری دارد.
هویت کاذبی که از تلفن همراه ناشی میشود، حتی به شماره خط‌ها نیز کشیده شده و سال‌هاست که در جامعه ما فلان پیش‌شماره به فلان قشر اختصاص دارد و مفاهیمی را القاء میکند که مطلوبیت یا عدم مطلوبیت آن بر قیمت خطوط تماس نیز تاثیری چشمگیر و پذیرفته شده دارد.
در این حوزه، برخی مزایای استفاده از تلفن همراه و دلایل شیوع آن نیز قابل تامل است. دسترسی سریع به دوستان آشکار و پنهان، قابلیت مخفی نگهداشتن اطلاعات، بهره‌مندی از سرویس پیام کوتاه برای مخفیکاری بیشتر و دسترسی آسان به انواع بازی‌ها و شیوه‌های انتقال فایل‌های صوتی و تصویری مزایایی هستند که برای هر کاربری فریبنده و مطلوب به نظر می‌رسد؛ اما با کمی دقت می‌توان دریافت این ویژگی‌ها شرایط بهتری برای سوءاستفاده و ایجاد و اشاعه ناهنجاری‌های رفتاری و شخصیتی پدید می‌آورد.
در این ویژگی‌ها زندگی دوگانه‌ای را برای کاربر رقم می‌زند و در صورتی که نوجوان یا جوان باشد، تاثیر‌پذیر هویتی پر از تعلیق برایش پدید می‌آورد. اگر چه انتقال اطلاعات امری مطلوب محسوب میشود، اما نمی‌توان نقش محدودیت‌های منطقی برای کودکان و نوجوانان را نادیده گرفت؛ در حالی که انتقال اطلاعات از طریق تلفن همراه تقریبا هیچ محدودیتی نمی‌شناسد و قابلیت‌های فنی دیگری نظیر درگاه مادون قرمز، بلوتوث، پیام تصویری و ... که در گوشی‌ها تعبیه شده‌اند، اندیشه ایجاد با اعمال هر محدودیتی را عقیم می‌سازد. در چنین شرایطی افراد در معرض اطلاعاتی قرار می‌گیرند که قدرت تشخیص خوب و بد آن را ندارند یا در حالتی عمومی‌تر حداقل با اخلاق فردی و اجتماعی ناسازگار است.
در جریان این تبادل اطلاعات فراگیر که مانند موجی جامعه را درگیر میکند کودکان و نوجوانان بیش از دیگران در معرض آسیب قرار دارند و بالطبع اطلاعات نامناسبی دریافت می‌کنند که نظام ارزشی رو به شکل گیری آنان را مخدوش میکند.
به همین دلیل است که بزرگسالان و سالمندان تنها به جنبه ارتباطی گوشی‌های تلفن همراه توجه دارند و انواع ساده و قدیمی آن را تهیه می‌کنند و در مقابل، جوان‌ترها و نوجوانان به انواع جدیدی توجه دارند که قابلیت‌های ارتباطی و اطلاعاتی ویژه‌ای در اختیارشان می‌گذارند و البته گذاشتن قفل و رمز ورود هر گوشی تلفن همراه در میان کاربران کم‌سن و سال رایج‌تر است.
شیوه ارتباطات با تلفن همراه موضوع دیگری است که دکتر هادی فراهانی، جامعه‌شناس و کارشناس علوم ارتباطات درباره آن توضیح می‌دهد: برقراری ارتباطات پنهانی و غیرمستقیم از اعتماد به نفس افراد می‌کاهد و مهارت‌های ارتباطی آنان را برای زندگی و حضور در محیط‌های جمعی ضعیف میکند.
در فرهنگ ما مرسوم است هر حرفی را که نمی‌توان رودررو و به صورت حضوری به دیگری گفت از طریق تماس تلفنی بیان میشود. این یک ضعف فرهنگی است که سهولت و فراگیری استفاده از تلفن همراه بر شدت آن می‌افزاید. صحبت با تلفن همراه در مکان‌های عمومی آسیب دیگری است که طبق آخرین پژوهش‌ها بیش از 90 درصد افراد از آزارهای آن اظهار نارضایتی کرده‌اند.
صدای زنگ نامناسب، جواب ندادن به تماس‌ها، صحبت یکباره و با صدای بلند و ... اغلب رنجش دیگران را موجب میشود و در قالب یک ناهنجاری رفتاری قابل بحث و بررسی است. استفاده بیش از اندازه و غیرضروری از تلفن همراه برای کاربر استرس و پریشانی ذهنی پدید می‌آورد.
این اختلالات به حدی است که نوعی بیماری روانی و عصبی براساس آن تعریف شده است و فرد مبتلا در طول روز چندین بار احساس میکند گوشی تلفن همراهش زنگ می‌خورد. پژوهش ها نشان می‌دهد حداقل دوسوم کاربران به این نوع تیک عصبی دچارند و بیش از 70 درصد کاربران مبتلا آن را تجربه‌ای تلخ و حالتی ناخوشایند توصیف می‌کنند. ارسال بیش از اندازه پیام کوتاه نیز نوعی وسواس و اختلال ذهنی به دنبال دارد که متاسفانه نزد کاربران نوجوان ایرانی بسیار رایج است.
بر همه واضح است که موبایل یا تلفن همراه یک وسیله سودمند برای ارتباطات مطلوب محسوب می شود و هم می توان از آن استفاده درست داشت هم نادرست به حدی که به اندازه سلاح های گرم می تواند در سطح کلاس و مدرسه خطرناک باشد ،به زودی پیشرفتهای عجیب و غریب دستگاههای موبایل باعث تعجب همگان خواهد شد ، موبایل هایی که بوی بد دهان را به صاحبش هشدار خواهد داد ، یا دستگاههایی که تغییرات مشکل ساز ضربان قلب و حالات اورژانسی را به صاحب موبایل و یا شرکت های بیمه و مراکز اورژانس اطلاع خواهد داد، استفاده از دفترچه تلفن ، حافظه بالا برای ذخیره فایل های فشرده صوتی و تصویری ، ضبط صدا،فیلمبرداری ، عکس برداری و قابلیت های گوناگون برای والدین در کشورهای پیشرفته جهت ردگیری و کنترل فرزندان و نظارت از راه دور و غیره هر شخص را به فکر استفاده از آن می اندازد اما چه نوع استفاده ای ، با چه محتویاتی و چه احتمالاتی برای ناهنجاری و انحراف ؟ در این راستا مطالب متنوع و پیشنهادات مفید به همراه برخی مستندات ارائه می شود ، امید است مورد توجه مدیران ، معلمان ، مربیان پرورشی و والدین قرار گیرد ، به هر حال ، به همراه داشتن موبایل در کلاس درس و مدرسه دارای ضررهایی بیشتر از فواید آن است و حداقل در شرایط فعلی که فرهنگ سازی لازم انجام نشده است ، برای مدارس و والدین به یک بحران تبدیل شده است علی الخصوص وجود بلوتوث ها و پیامک ها و تراک های غیر اخلاقی و یا فیلمبرداری و گرفتن عکس از سایر دانش اموزان و انتشار آن در اینترنت یا از طریق سی دی و بلوتوث ، سوء استفاده های احتمالی دیگران از آنها ، مشکلات زیادی را به وجود آورده است .
باید گفت ؛ در برخی مدارس ممکن است در این رابطه مشکلی وجود نداشته و یا در برخی شهر ها فرهنگ سازی لازم صورت گرفته باشد و به همراه داشتن آن امری عادی تلقی شود ، مطالب زیر به صورت کلی ارائه شده است و ممکن است به زودی با رواج ام ام اس مجددا" مشکلات جدیدی برای خانواده ها و دانش آموزان و مدارس به وجود آید ... و البته واضح است که نمی توان یک نسخه کامل و بدون نقص را برای تمام مدارس پیچید و برخی مدیران با همکاری کلیه معلمان اقدامات جالبی برای برخورد مناسب با این مسئله اتخاذ کرده اند . اهمیت قضیه به حدی است که در خیلی از کشورها ی توسعه یافته به درخواست مدیران و معلمان خارجی استفاده از موبایل در مدرسه ممنوع شده است و تلاش برای غلبه بر این مشکل مختص کشورمان نیست .