انسان از آن هنگام که در هبوط گرفتار آمد، همواره امیدداشت تا روزی خود را به جایگاه حقیقی اش باز رساند، همین امید بود که به او پویایی مقدسی بخشید تا در حرکت تکاملی خود در بازگشت به «فردوس برین» به هر ابزاری دست یازد تا مگر بتواند جام وصل را به دست آورد و جان خود را سیراب کند. براین مژده، خداوند نیز تصریح می کند:
«یا ایها الانسان انک کادح الی ربک کدحا فملاقیه»
ای انسان تو برای رسیدن به پروردگارت سعی بسیار داری و سرانجام به حضورش خواهی رسید. (انشقاق۱۶/)
و سرانجام در میان همه راههایی که امتحان کرده بود، هنر و وحی را بهترین و مطمئن ترین راهها یافت؛ از یک سو، با آفرینش هر اثر هنری، در واقع، خاطره بهشت از دست رفته را زنده می کرد و ازسوی دیگر، با نزول لوح محفوظ در قالب کلمات و آیات وحی، تصویر آن را عیان می دید. از آن پس، دیگر حجت براو تمام گشت چه، می توانست هرکمبود و نقصانی را در آفرینش هنری خود با التجا به وحی جبران کند و از آن زمان بود که انسان قدم به قدم مسیر واقعی خود را شناخت. تاریخ گواه است که هر آینه انسان هنر را با مضامین روحانی و الهی آمیخت و با ابزار خاکی درونمایه ای افلاکی آفرید، به تعالی رسید و هر اثر هنری که بدین ترتیب آفریده شد، به رغم پشت سرنهادن فراز و فرودهای روزگار، ماندگار شد و با ماندگاری خود، هنرمند را نیز حتی در این جهان فانی جاودان ساخت.
سخن گفتن از رابطه هنر و قرآن هم سهل است هم محال؛ محال از این نظر که قرآن کلام بی واسطه خداوند است و هنر صرفاً تقلیدی هرچند خلاقانه است از جلوه های هستی و بدین ترتیب هنر هرگز نمی تواند سربه ساحت رفیع قرآن برساند؛ اما از نگاه دیگر، هنر و قرآن یک جلوه از هستی اند، بدین صورت که از یک سو، قرآن کریم در بردارنده عصاره رموز آفرینش است و ازسوی دیگر، هنر نیز در ماهیت خود جز آفرینش و تجلی بخشیدن به رموز هستی نیست، چه، هنرمند واقعی در خلق هر اثر هنری جلوه ای از جلوه های پنهان آفرینش را عیان می سازد. از این رو، هنر می تواند در مفهوم راستین خود بازگو کننده حقایق قرآنی به زبان خود باشد و بدین ترتیب، همانند قرآن از زمان و مکان فراتر رود و در غایت خود، در دل قرآن جای گیرد.
قرآن در بردارنده همه آن چیزهایی است که انسان برای رستگاری خود به آنها نیاز دارد و از زمان جاری شدن وحی تاکنون، منشأ و سرچشمه پیدایش و تطور و تکامل حکمت ها و معارف، شعر و ادب و هنرهایی همچون خوشنویسی، تذهیب، نگارگری و آداب تلاوت و قرائت بوده است. عظمت این کتاب در جامعیت و کامل بودن آن است، زیرا سخن خداست و در همه قرون و اعصار، انسان را به تفکر، اندیشه، عقل و خردورزی دعوت می کند و باوجود آن که در قالب زبانی مشخص و برپایه مقتضیاتی معین نازل شده است، فراتر از زمان و مکان و زبان، شیوه و راهی پیش روی انسان می نهد که به شرط درک مکنوناتش هدایت گری مبین و صادق تواند بود: «انه لقرآن کریم. فی کتاب مکنون، لایمسه الاالمطهرون»
براستی قرآن (کتابی است) گرانمایه در کتاب و نوشته ای پنهان. که جز پاکان دست برآن ننهند. (واقعه۷۷/۷۹)
از دیگر سو، هنر نیز خلق و زیبایی نیست و غایت آن هم زیبایی و بیان آن نیست. هنرمند موحد در آفرینش خود، تمام اشیای عالم را با همه کثرت از زمین و آسمان تا جمادات و نباتات و از افلاک تا خاک از خدا می داند و درعین کثرت، وحدت را می نمایاند. با این تعبیر، هنرامری مقدس جلوه می کند. اما همه اشکال هنرها مقدس نیستند. اصالت در هنر مقدس براساس دستور دینی و باور مؤمنان معتقد شکل می گیرد. ممکن است گونه ای از هنر در خدمت دین قرار گیرد و هنر دینی قلمداد شود اما هنر مقدسی نباشد، زیرا چه بسا که پیرایه ها و قرائت های متفاوت و تحریف ها از دین توسط زورمداران انجام گرفته باشد؛ اما هنری که از اعتبار راستین قدسیت برخوردار بوده و تذکر دائمی حقیقت ازلی و ابدی را جلوه گر باشد، ماهیتی مقدس دارد؛ یعنی با عنایت الهی توأم است، وسیله ای است برای تجلی ساحت قدسی و رهانیدن آن گوهر پاک و زیبا و در عین حال ارائه آن در قالبی جامع و آراسته و مقدس. از این روست که هنر قدسی هم در درون و هم در بیرون عشق به حق را در ذات خود دارد و فراتر از یک مرز یا یک دوره یا حتی یک عمر عمل می کند؛ محدود به زمان و مکان خاصی نیست، جوششی است از درون هنرمند که همواره در گذر لحظه ها و ادوار جاری و ساری است زیرا اساس آن تقرب به حق و مقدس است. عشق به یگانه محبوب و جمیل هستی، در این میان، ساخت و ساز هیأت آن را در عهده دارد تا چهره قدسی در هنر شکل گیرد.
بهره گیری و تأثیرپذیری از قرآن کریم در حوزه های گسترده فرهنگی و هنری در جهان اسلام، سنتی جاری بوده است که در فراز و فرود تاریخ به گونه ای مختلف، رواج و رونق داشته است. این سنت در ایران اسلامی نیز منشأ پدیداری آثار گرانقدری شده که حجم گسترده و غنای بسیارش، این سامان را از دیگر سرزمین های اسلامی متمایز ساخته است.
بدین ترتیب، قرآن و هنر را می توان دو عطیه الهی دانست که خداوند نزد انسان به امانت گذارده است تا از رهگذر آنها انسان بتواند روزنه ای به سوی نجات بگشاید.
هنر از دیدگاه قرآن
هنر نردبانی است که به بام حقیقت منتهی می شود، به شرط آنکه بر دیوار قرآن تکیه کند و در واقع «هنر، پلکان اضطراری در آسمانخراش روح است». (۱) البته هنر در قرآن، در بردارنده حسی اجتماعی است که برمبنای آن، صعود اجتماعی انسان جز با دیانت ممکن نیست:
هیچ هنرمندی نمی تواند از جان و دل به کار بپردازد مگر آنکه احساس کند جماعتی از مردم مخاطب او هستند ... هر هنرمندی که بخواهد به مرتبه عالی برسد، باید به حس اجتماعی مردم توسل جوید و تاکنون بالاترین «حس اجتماعی» همان دیانت بوده است. کسانی که رابطه ضروری میان هنر و دیانت را منکرند، باید حس اجتماعی دیگری معادل دیانت پیدا کنند که برای هنر، یک مداومت تاریخی غیردینی را تضمین کند....(۲)
هنر در قرآن تمایلات این جهانی را برای دستیابی به آرمانهای معنوی به کار می گیرد و پا به پای اشراق انقلابی هر لحظه پویا و پویاتر می شود.
خدمات متقابل قرآن و هنر
با نزول قرآن و آشناشدن مسلمانان با این معجزه الهی رفته رفته قرآن در اعماق جانها نفوذ کرد و دراین میان هنرمندان راستین که به واسطه داشتن طبعی ظریف، مستعد پذیرش انوارحق بودند با تمام وجود آن را پذیرفتند و درهنر خود به کار گرفتند.
هنر اسلامی دارای ماهیتی دینی و معنوی است که نه تنها در بارزترین مظهر آن، یعنی معماری مسجد بلکه همچنین در عرصه های خوش نویسی، هنرهای تزئینی و تصویری جلوه گر است و در واقع، تبلور روح ایمان توحیدی مسلمان است. در درون مرزهای جهان اسلام، فرهنگ هایی چون اسپانیای اسلامی، گورکانی هند، ترکی عثمانی و غیره پدیدار شدند که هرچند هریک ویژگیهای خاص خود را داشتند ولی در ذات خود به آرمانی یگانه وفادار بودند که همان روح آموزه های قرآنی بود.
تأثیر قرآن درجوامع اسلامی چنان گسترده بود که تمام زوایا و شؤون فرهنگ مسلمانان را تحت شعاع قرارداد و از آنجا که هنر همواره بخش جدایی ناپذیری از جوامع بشری بوده است، به نوبه خود دادوستدهایی با قرآن داشته است. از یک سو، مضامین قرآنی درخدمت بیان هنری قرارگرفتند و در اشاعه و گسترش آموزه های وحی کوشیدند و ازسوی دیگر، هنر نیز به سهم خود در تقویت و گسترش جایگاه قرآن کوشید. کم نیستند قرآن های نفیسی که اکنون، صرفاً از لحاظ جنبه های هنری موردتوجه محافل هنری جهان قراردارند و در موزه ها و مجموعه های هنری سراسرجهان نگهداری می شوند و از این طریق قرآن نه تنها درجوامع اسلامی، بلکه حتی در جوامع غیراسلامی نیز به موقعیت شایان توجهی دست یافته است.