واژه بیابان در ذهن ما تداعی کننده پهنه های خشک، بی آب و علف و تفته از داغی آفتاب است. اما شناختی که امروزه به یاری دانش و یافته های پژوهشی نصیب بشر شده نشان می دهد که بیابان، محصول قانونمندی طبیعت و رفتار طبیعی زمین است و خود نوعی زیست بوم خشکی محسوب می شود. زیست بوم های آبی و خشکی با توجه به نوع و ویژگی هایشان در ارتباط با هم به صورت قانونمندی عمل می کنند و با حذف هر کدام آنها تعادل زیستی به خطر می افتد. اهمیت و ارزش بیابان از این نظر بسیار بالا است. برای شناخت بهتر بیابان، گزارش کوتاهی را از نظرتان می گذرانیم.
کویر و بیابان پهنه ها یا قسمت هایی از مناطق خشک را تشکیل می دهند به طوری که بیابان خود قسمتی از مناطق خشک است و یا نوعی از آن را تشکیل می دهد.
با آن که در بسیاری از زبان ها، برای کویر و بیابان تفاوت قایل هستند. متاسفانه در کشور ما که هم کویر داریم و هم بیابان، به دلایل فرهنگی حتی تحصیلکرده ها غالباً کویر را با بیابان یکی می دانند یا به عبارت دیگر کویر را با بیابان عوضی می گیرند در حالی که با هم کاملاً متفاوت هستند و این تفاوت را افراد محلی در ناحیه هایی که هم کویر وجود دارد و هم بیابان، غالباً به خوبی رعایت می کنند.
برای شناخت بیشتر مفهوم بیابان آن را از دیدگاه های مختلف علمی مورد بررسی و طبقه بندی قرار می دهیم.
از دید جغرافیدانان و ژئومرفولوژیست ها بیابان را بر اساس شکل ظاهری آنها به انواع مختلف تقسیم می کنند.
بیابان های دشتی، بیابان های کوهستانی (قسمت مرکزی صحرای آفریقا مشهور به Tibesti در جمهوری چاد و یا قسمت شمالی بیابان لوت) بیابان های شهری، بیابان های کلوتی و... . و اما ژئومرفولوژیست ها مناطقی را که در آن فعالیت بیولوژیک یعنی موجودات زنده (گیاه ، انسان و حیوان) کم باشد.
- در مورد گیاه :اگر پوشش گیاهی سرزمینی به کلی از بین برود و یا به کمتر از ۱۰ درصد برسد گویند به بیابان تبدیل شده است.
- در مورد انسان: اگر روستایی در حال خالی شدن از جمعیت باشد گویند بیابان زایی اتفاق می افتد و اگر روستا به کلی از سکنه خالی شد (ساکنان آن مهاجرت کردند) می گویند این روستا به بیابان تبدیل شد.
- در مورد حیوانات: اگر در منطقه ای جانوران را نابود کرده باشند گویند آن منطقه به بیابان تبدیل شده است.
بنابراین از دید اکولوژیست ها بیابان تنها به سرزمینی که از لحاظ گیاه فقیر باشد گفته نمی شود بلکه به روستاهای تخلیه شده نیز بیابان می گویند زیرا در آن جا فعالیت بیولوژیک (انسان) کاهش یافته است.
معمولاً در ایران وقتی صحبت از بیابان می شود منظور سرزمین های فقیر از گیاه و یا فاقد آن است و وقتی پوشش گیاهی، منطقه ای، نابود می شود می گویند بیابان زایی در حال شکل گیری است.
بیابان (Desert) و ویژگی های آن
اقلیم شناسان به نواحی ای که متوسط بارش سالانه آن کمتر از ۵۰ میلی لیتر باشد بیابان می گویند در این نواحی امکان دارد در طول سال و یا سال ها بارندگی صورت نگیرد.
به عنوان مثال در بیابان اریکا (Arica) واقع در غرب کشور پرو (آمریکای جنوبی) پس از ۱۷ سال فقط ۵/۰ میلی لیتر باران بارید و بیابان آتاکاما (Atacama) در ناحیه ای به نام پونا (Puna) به مدت ۲۹ سال بدون بارندگی بوده است. البته هیچ نقطه ای در دنیا وجود ندارد که بدون بارندگی باشد ولی ممکن است دارای متوسط بارندگی بسیار کمی باشد مانند بیابان جنوب لیبی (صحرای لیبی) با حدود ۵ میلی متر بارندگی سالانه و مرزوق واقع در شمال شرقی صحرا با ۳/۸ میلی متر متوسط بارش سالانه امکان دارد این گونه مناطق (بیابانی) سال ها بدون بارندگی باشد ولی کل بارش چندین سال آنها ظرف چند روز یا چند ساعت ببارد، اشاره کرد. بعضی از بیابان ها ممکن است از لحاظ پوشش گیاهی بسیار فقیر و یا مساحت های وسیعی از آن (بیابان) فاقد گیاه باشد. به عنوان مثال بیابان لوت ایران را می توان نام برد که در قسمت مرکزی در مساحتی به طول ۲۵۰ و عرض ۱۰۰ کیلومتر مربع بدون گیاه است.
شاتو بریان، فیلسوف فرانسوی جمله ای گفته و آن این که «جنگل ها قبل از انسان و بیابان ها، بعد از انسان به وجود آمده اند» و عده ای هم معتقدند که علاوه برطبیعت انسان ها نیز در پیدایش بیابان ها (سرزمین های فقیر از لحاظ گیاه) دخالت داشته اند و بیابان ها را به دو دسته تقسیم کردند.
- بیابان های انسانی / بیابان های طبیعی
البته برخی دیگر بر همین اساس ولی به صورت دیگر بیابان ها را به دو دسته تقسیم می کنند.
- بیابان های فعال / بیابان های غیرفعال
دکتر کردوانی استاد دانشگاه تهران و محقق در این خصوص می گوید: حتی میلیون ها سال قبل از انسان هم سرزمین های فاقد گیاه (بیابان ها) وجود داشته اند و در مورد این که بیابان ها را انسانی و طبیعی تقسیم کرده اند قابل ذکر است که بیابان ها را طبیعت به وجود آورده و نه انسان به عنوان مثال بیابان لوت، بیابان لوت عربستان (ربع الخالی) و صحرای آفریقا و غیره وجود داشته اند یعنی به طور طبیعی به وجود آمده اند ولی ممکن است انسان در تغییرات پیشروی (وسیع تر شدن منطقه فاقد گیاه) دخالت داشته باشد و درباره فعال و غیرفعال بودن بیابان ها نیز می توان گفت که اصولاً تمام بیابان ها همیشه فعال هستند یعنی خاکشان روان است و لذا نمی شود به سرزمین هایی که پوشش گیاهی آنها توسط انسان از بین رفته بیابان فعال گفت و به سرزمین هایی که به طور طبیعی پوشش گیاهی نداشته اند بیابان غیرفعال اطلاق کرد. اما بر اساس عواملی که فقدان پوشش گیاهی را باعث شده اند بیابان ها را به دو دسته تقسیم کردند.
۱- بیابان ها اقلیمی
به سرزمین هایی بیابان های اقلیمی گفته اند که خشک بودن شرایط آب و هوایی سبب شده آن نواحی فاقد گیاه و یا از لحاظ پوشش گیاهی بسیار فقیر باشد. از علایم این نوع بیابان ها این است که مساحت های وسیعی از لحاظ پوشش گیاهی دارای این وضعیت هستند (مانند بیابان لوت ایران، بیابان لوت عربستان و صحرای آفریقا).
۲- بیابان های خاکی
فقر یا فقدان پوشش گیاهی در یک ناحیه می تواند به علت نامساعد بودن شرایط خاکی Cdaphic)) باشد، قابل ذکر است که معمولاً مساحت این گونه بیابان ها یا عرصه های کم یا فاقد گیاه نسبت به بیابان های اقلیمی خیلی کمتر است اما تقسیم بندی دیگری که بر بیابان ها انجام شده است بر مبنای مقدار بارش سالانه،آنها را به دو نوع تقسیم می کنند.
-بیابان های فوق العاده خشک که متوسط بارش سالانه کمتر از ۲۰ میلی متر تا ۵۰ میلی متر مانند بیابان های کالا هاری در «آفریقای جنوبی» و استرالیا.
- بیابان های بیش از حد خشک با متوسط بارش سالانه کمتر از ۲۰ میلی متر مانند قسمت های مرکزی صحرای آفریقا. ناحیه ای به نام مرزوق واقع در شمال شرقی صحرا.
اما بیابان را از لحاظ دیگری به نام میزان رطوبت نسبی هم تقسیم کرده اند که:
۱- بیابان های ساحلی
این بیابان ها که در ساحل دریا و اقیانو س ها واقع شده اند از برکت رطوبت این منابع بزرگ آبی دارای رطوبت نسبی بالا هستند هر چند به دلیل نامساعد بودن دیگر شرایط طبیعی از بارش ناچیزی برخوردارند که در مواردی حتی خشک ترین (کم باران ترین) بیابان ها را هم تشکیل می دهند.
۲- بیابان های داخل خشکی که به آنها بیابان های قاره ای نیز می گویند. در این نوع بیابان ها به دلیل واقع شدن در خشکی کره زمین و دور از دریا و اقیانوس و یا محصور بودن توسط ارتفاعات، رطوبت نسبی هوا بالا نیست.