مقدمه
بیابان زایی متاثر از دو عامل تغییرات اقلیمی و رفتار زیست محیطی نامناسب انسان است. در این بین، شرایط کلی طبیعی و اقلیمی یک منطقه که ناشی از فرایندهای غیر قابل اجتناب در طول عمر دیرین زمین است نسبتا ثابت و از کنترل بشر خارج بوده در حالی که اثرات زندگی انسان در محیط زیست خود شدید و متنوع بوده و شناخت و بررسی ابعاد آن نقش مهمی در جهت دهی صحیح سیاست گذاری ها و اختصاص بهینه ی منابع برای کنترل بیابان زایی دارد.
سفرنامه ها از جمله منابعی است که به دلیل ثبت مشاهدات عینی نویسندگان آنها درباره حال و روز و وضعیت زنگی مردمان یک منطقه ، فرهنگ و آداب آنها ، جمعیت و چگونگی گسترش شهر و آبادی، الگوی مصرف آب و کشاورزی و محصولات ، دانش بومی و موارد دیگر، می تواند حاوی اطلاعات یا نکات ارزشمندی از روند تعامل و سازگاری ها و احیانا ناسازگاری های مردم با محیط زیست بوده و با پیوند عملکرد ما در گذشته و حال ،ایده هایی برای حفظ بهتر محیط زیست و بیابان زدایی ارائه کند.
در این مقاله که به مناسبت 27 خرداد ،روز جهانی بیابان زدایی تهیه شده ضمن تشریح کلی فرایند طبیعی که منجر به شرایط بیابانی و ایجاد تپه های ماسه ای در کشورمان شده ، گوشه ای از تاریخ وضعیت زندگی مردمی سختکوش در دل ماسه های مواج این سرزمین که با بهت و حیرت سیاحان در سفرنامه ها به ثبت رسیده بیان شده است. این گذشته چندان دور نیست و هنوز خاطره کودکی پدران ماست ، خاطره زمانی که یزد را شهری می دانستند در حال حرکت که شن او را می راند و با خود می برد.
شکل گیری وضعیت بیابانی ایران
نحوه تشکیل و گسترش اکثر نواحی بیابانی کشور، به ویژگی های زمین ساختی فلات ایران مربوط می باشد. چهره سرزمین ایران در کرتاسه پایانی – پالئوسن به دنبال کوهزایی لارامید (آلپی میانی) که نتیجه آن پیدایش ارتفاعات البرز، زاگرس، سلسله کوههای مشرق، جنوب و رشته کوههای مرکزی ایران بود دستخوش تغییر شد (1). این واقعه منجر به از بین رفتن اقیانوس ها و دریاها و محصور ماندن ایران مرکزی در بین دیوارهای کوهستانی گردید که این امر مانع از نفوذ رطوبت به نواحی مرکزی شده و از همین زمان ایران در زمره مناطق بیابانی جهان درآمد.
نواحی صحرایی در سطح کره زمین، تقریباً در عرض های جغرافیایی بین 20 تا 30 درجه نیمکره شمالی و جنوبی قرار دارد. در این عرض های جغرافیایی به علت برخورد هوای سردی که از قطبین به طرف استوا در حرکت است با هوای گرمی که از استوا به سوی قطبین حرکت می کند باد بوجود می آید که در برداشت، حمل و رسوبگذاری ذرات رسوبی در محیط های صحرایی نقش اصلی را ایفا می کند(2 ).
رسوبات محیط های صحرایی شامل حمادا، سریر، سبخا و دریاچه های نواحی صحرایی، وادی، لس و رسوبات ماسه ای بادی می باشد(3 ).
باید توجه داشت که رسوبات صحرایی منحصراً به رسوبات تپه های ماسه ای که خود بخشی از رسوبات ماسه ای بادی است اطلاق نمی گردد و سایر رسوبات را نیز در برمی گیرد ولی رسوبات تپه های ماسه ای به دلیل فراوانی بیشتر و نیز خساراتی که ناشی از حرکت آنها بوسیله باد می باشد از اهمیت بیشتری برخوردار است.
برخی محققین زمان شروع تشکیل تپه های ماسه ای را از اوایل پلیوستوسن به بعد می دانند. مطالعات انجام شده نشان می دهد که فاکتورهای آب و هوایی پلیوستوسن نسبت به زمان حاضر از تغییرات شدیدتری برخوردار بوده است. در این دوره، دمای کمتر هوا نسبت به زمان حاضر و دوره های کوتاه اما شدید بارندگی، باعث تخریب سنگ ها و حمل ذرات آواری به داخل دره ها و چاله های پست گردید. در اواخر پلیوستوسن (وورم1) افزایش دما بخصوص در تابستان، باعث خشکیدن دریاچه های کم عمق گردید(4). همچنین مقایسه شواهد چینه شناسی و داده های تاریخی (عبور لشکر اسکندر کبیر از جنوب بیابان لوت)، شروع تاریخ زمین شناسی اخیر ایران را همزمان با اقلیم خشک ترشیاری تایید می کند(4).
پراکنش توزیع تپه های ماسه ای بزرگ که در زمان حاضر عموماً وضعیت ثابتی دارند نشان می دهد که در دوره وورم توزیع سیستم های فشار اتمسفری و جهت وزش بادها مشابه زمان کنونی بوده اما بطور قابل توجهی از شدت بیشتری برخوردار بوده است (4). در همین زمان وزش بادهای شدید، باعث شروع فرسایش بادی و برداشت ماسه از نواحی وسیع رسوبات ناشی از سنگ های میوسن بیرون آمده از آب و بستر دریاچه های خشک شده و تپه های ماسه ای اولیه را ایجاد نمودند. پس از آن، دوره ای آغاز شد که شامل 15 زیردوره سیلابی و بین سیلابی (مطابق با دوره های یخبندان و بین یخبندان در اروپا) بود. به این ترتیب در دوره های سیلابی، ایجاد ذرات آواری قابل فرسایش و در دوره های بین سیلابی، خشکی همراه با وزش بادهای شدید باعث ادامه روند فرسایش بادی و گسترش تپه های ماسه ای اولیه پلیوستوسن گردید(4).
استان یزد در قلب ایران مرکزی، وارث بخش نسبتاً وسیعی از تپه های ماسه ای فلات ایران می باشد. ارگ های عمده واقع در سطح استان، شامل « شتران»، « زرین » و « یزد » با مساحت دهها کیلومتر از جمله بزرگترین ارگ های کشور به شمار می رود.
شواهد تاریخی درباره وضعیت تپه های ماسه ای (ارگ) یزد
ارگ یزد به لحاظ مجاورت با شهر یزد و نیز قابلیت حرکت تپه های ماسه ای آن بویژه از سمت غرب و شمال غرب شهر، از گذشته های تاریخی دور تاکنون مشکلات اجتماعی – اقتصادی عدیده ای برای شهر یزد وآبادی های اطراف آن ایجاد نموده است.
از جمله مهمترین و شاید تنها منبع اطلاع ما از وضعیت گذشته اراضی بیابانی و تپه های ماسه ای اطراف شهر یزد، خاطرات سیاحانی است که به این دیار سفر نموده و اکنون در قالب سفرنامه ها در دسترس می باشد.
البته بطور طبیعی سیاحان به وصف بافت شهری، وضعیت صنایع و تجارت و آداب و رسوم مردم پرداخته و فقط برخی از آنها به وضعیت بیابان و تپه های ماسه ای منطقه اشاره نموده اند.
مارکوپولو – سیاح و نیزی – مسیر سفرش از یزد به کرمان را چنین توصیف می نماید: «اگر کسی بخواهد از این سرزمین ها حرکت کرده جلوتر برود باید مدت هفت روز سواری کنان در صحرایی پیش رود که تنها در مسیر در سه نقطه می توان توقف کرد»(5).