محمود حسابی
محقق، فیزیکدان
تولد ۱۲۸۱ ،تهران.
درگذشت ۱۲ شهریور ۱۳۷۱، ژنو.
محمود حسابی، فرزند عباس معزالسلطنه اهل تفرش، در سن چهار سالگی که سفارت ایران در بغداد به پدر بزرگ ایشان واگذار شده بود به همراه خانواده به آن شهر رفت. پس از دو سال اقامت در بغداد به همراه خانواده به دمشق رفت و پس از یک سال به شهر بیروت عزیمت نمود. در سن هفت سالگی در مدرسه فرانسوی در بیروت به طور شبانه روزی مشغول به تحصیل شد.
محمود حسابی تحصیلات ابتدایی را در همان مدرسه به پایان رسانید. با آغاز دوره ی متوسطه که مقارن با شروع جنگ جهانی اول بود مدرسه فرانسویان در بیروت تعطیل شد و از آن پس در منزل از یک معلم خصوصی درس گرفت و از مادر زبان فارسی آموخت و از جمله قرآن، گلستان و بوستان سعدی و غزلیات حافظ و منشات قائم مقام فراهانی را مطالعه نمود. وی پس از دو سال برای ادامه تحصیل به مدرسه آمریکایی بیروت وارد شد. ابتدا به دلیل عدم آشنایی به زبان انگلیسی وی را در کلاس اول ابتدایی ثبت نام کردند ولی در آخر سال تحصیلی، زبان انگلیسی را فرا گرفت و مربیانش پذیرفتند که به کلاس پنجم ارتقا یابد. پس از آن در کالج آمریکایی بیروت ثبت نام کرد. وی موفق شد که پس از اتمام کالج تحصیلات عالی خود را شروع کند. در سال ۱۲۹۹ لیسانس علوم و ادبیات خود را از آنجا دریافت کرد. سپس در دانشکده ی مهندسی بیروت به تحصیل مشغول شد و مدرک مهندسی راه و ساختمان خود را از آن مدرسه در سال ۱۳۰۱ در یافت کرد. وی همچنین به تحصیل علوم پزشکی و نجوم و ریاضی در دانشگاه آمریکایی بیروت پرداخت و در رشته های زیست شناسی و برق به تحصیل مشغول شد. وی سپس در سال ۱۳۰۵ در مدرسه عالی معدن در پاریس مدرک خود را دریافت و در سال ۱۳۰۶ دکترای فیزیک خود را از دانشگاه سوربن پاریس اخذ نمود.
از جمله فعالیت های وی پیش از آن که به ایران بازگردد، می توان به این موارد اشاره کرد:
تعیین نقشه راه های لبنان، ۱۹۲۱ م.؛
انجام وظیفه به عنوان مهندس راه و ساختمان در اداره راه سوریه، ۱۳۰۲؛
مهندسی برق در راه آهن برقی دولتی فرانسه، ۱۳۰۴.
دکتر حسابی در سال ۱۳۰۶ به ایران بازگشت و در ابتدا در وزارت فواید عامه از دی ماه همان سال استخدام گردید. از جمله فعالیت های وی می توان به موارد های زیر اشاره نمود:
تاسیس مدرسه مهندسی وزارت راه و تدریس در آن، سال ۱۳۰۷؛
نقشه کشی و نقشه برداری راه های ساحلی ایران میان بنادر خلیج فارس از بوشهر تا بندر لنگه، سال ۱۳۰۷؛
تاسیس دارالمعلمین عالی ( دانشسرای عالی )، ۱۳۰۷؛
ایجاد اولین ایستگاه هواشناسی، ۱۳۱۰؛
تهیه نقشه راه تهران به شمشک، ۱۳۱۰؛
نصب و راه اندازی اولین دستگاه رادیولوژی کشور، ۱۳۱۰؛
تاسیس اولین بیمارستان خصوصی در ایران ( گوهرشاد )، ۱۳۱۲؛
شروع واژه گزینی علمی، ۱۳۱۲؛
تاسیس و همکاری در قانون گذاری دانشگاه تهران، ۱۳۱۳؛
تاسیس دانشگاه فنی، ۱۳۱۳؛
ریاست و تدریس در دانشگاه فنی، ۱۳۱۵ - ۱۳۱۳؛
تاسیس دانشگاه علوم، ۱۳۲۱؛
ریاست و تدریس فیزیک در دانشگاه علوم، ۱۳۲۱؛
تاسیس نخستین رصدخانه برای پیگیری اطلاعات ارسالی از ماهواره ها در شیراز، ۱۳۳۰؛
تعیین ساعت ایران، ۱۳۳۰؛
تاسیس موسسه ژئو فیزیک دانشگاه تهران، ۱۳۳۰؛
تاسیس مرکز اتمی ایران، ۱۳۳۰؛
پایه گذاری اولین مدارس عشایری کردستان، ۱۳۳۰؛
اولین رییس هیئت مدیریه خلع ید از شرکت نفت انگلیسی در دوران نخست وزیری دکتر محمد مصدق؛
مدیر عامل شرکت ملی نفت؛
وزیر فرهنگ در دولت دکتر محمد مصدق؛
تدریس در دانشگاه تا سن نود سالگی؛
عضو دائمی شورای اتمی شیکاگو؛
عضو آکادمی علوم نیویورک؛
عضو پیوسته شورای دانشگاه؛
عضو شورای عالی فرهنگ؛
عضو انجمن اصلاحات علمی؛
رییس انجمن پژوهش فضایی ایران ( هنگام تشکیل آن )؛
رییس انجمن ژئو فیزیک ایران ( هنگام تشکیل آن )؛
پایه گذاری انجمن موسیقی ایران؛
تشکیل فرهنگستان زبان ایران؛
تدوین قانون و تشکیل موسسه استاندارد؛
تحقیق و مطالعات علمی در دانشگاه های جان در کنار دانشمندانی نظیر پروفسور انیشتین، شرودینگر، بورن، فرمی و چند فیزیکدان دیگر و تبادل نظر با برتراند راسل و آندره ژید.
وی تنها شاگرد ایرانی پروفسور آلبرت انیشتین بود و به زبان های فرانسوی، انگلیسی، آلمانی و عربی آشنایی و نسبت به زبان های سانسکریت، یونانی، لاتین، پهلوی، اوستا، ترکی و ایتالیایی اشراف داشت.
علاوه بر نگارش مقاله ها و رساله هایی و قرائت برخی از آن ها در کنفرانس های بین المللی، از جمله تالیفات وی می توان به این عنوان ها اشاره نمود:
حساسیت سلول های فتو الکتریک؛
کتاب فیزیک ( دوره اول متوسطه )، ۱۳۱۸؛
نام های ایرانی، ۱۳۲۹؛
دیدگانی فیزیک ( مبحث تداخل و پراش نور؛ گردآورنده: نیره حمزه و مهدی خاتمی، جلد اول، ۱۳۴۱، نشریه ۷۲۴ دانشگاه)؛
فیزیک جدید و فلسفه ایران باستان، ۱۳۴۳؛
توانایی زبان فارسی، ۱۳۵۰؛
الکترودینامیک؛
فیزیک؛
نگره کاهنربایی؛
فیزیک حالت جامد؛
دیدگانی کوانتیک؛
دارالفنون آمریکایی بیروت، بیروت ۱۹۲۴م.؛
رساله راه ما به زبان فرانسوی، ۱۹۳۵ م..
در سال ۱۳۶۶ در کنگره شصت سال فیزیک ایران، از خدمت دکتر حسابی به عنوان ٫پدر فیزیک نوین ایران٬ قدردانی شد.
جوایزی دیگر استاد عبارتند از:
استاد ممتاز دانشگاه تهران، ۱۳۵۰؛
دریافت نشان افتخار ٫کومان دو لژیون دونور٬، بالاترین نشان علمس فرانسه، به مناسبت ارائه فرظیه بینهایت بودن ذرات؛
نامزدی دکتر حسابی به عنوان مرد سال از سوی موسسه زیست نگاری بین المللی ( آمریکا ).
پروفسور محمود حسابی در ۱۲ شهریور سال ۱۳۷۱ هنگام معالجه بیماری قلب در بیمارستان دانشگاه ژنو بدرود حیات گفت.
منابع:
- آبی، بیژن. ٫با دکتر محمود حسابی، پدر فیزیک نوین ایران٬ ، اطلاعات علمی، س. ۵، ش. ۲۱ (۱۵ دی ۱۳۶۹)، ص. ۲۷ - ۴۰.
- وزرای آموزش و پرورش ایران؛ وزرای معارف ایران / احمد عبدالله پور، چاپ دوم، ص. ۱۷۹ - ۱۸۴.
- فرهنگ واژگان انگلیسی به فارسی / پژوهش و نگارش محمود حسابی، ( حاوی زندگی نامه دکتر محمود حسابی ).
- مولفین کتب چاپی فارسی و عربی / خانبابا مشار، جلد ششم، ص. ۲۳ - ۲۴.
- زندگی نامه رجال و مشاهیر ایران ( ۱۲۹۹ - ۱۳۲۰ خ. )، جلد سوم، ( ج - ژ ) / حسن مرسلوند، ص. ۶۰ - ۸۸.
- بروشور مشترک انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و دانشگاه تهران به مناسبت مراسم یادبود دکتر حسابی ( ۱۳/۶/۱۳۷۳ )