تحقیق مقاله امت عاشورایى

«عاشورا»در متن زندگى شیعه و در عمق باورهاى پاک او جریان داشته و«نهضت کربلا»،در طول چهارده قرن،با کوثرى زلال و عمیق،سیراب کننده‏جانها بوده است.

هم اکنون نیز عاشورا،کانونى است که میلیونها دایره ریز و درشت از ارزشها،احساسها، عاطفه‏ها،خردها و اراده‏ها بر گرد آن مى‏چرخد و پرگارى است که‏عشق را ترسیم مى‏کند.

بى شک،محتواى آن حماسه عظیم و انگیزه‏ها و اهداف و درسهایش یک‏«فرهنگ‏»غنى و ناب و الهام بخش را تشکیل مى‏دهد و در حوزه وسیع تشیع ودلباختگان اهل بیت،کوچک و بزرگ و عالم و عامى،همواره با«فرهنگ عاشورا»

زیسته،رشد کرده و براى آن جان باخته‏اند،تا آنجا که در آغاز تولد،کام نوزاد را باتربت‏سید الشهدا«ع‏»و آب فرات بر مى‏دارند و هنگام خاکسپارى،تربت کربلاهمراه مرده مى‏گذارند و در فاصله ولادت تا مرگ هم به حسین بن على‏«ع‏»عشق‏مى‏ورزند و براى شهادتش اشک مى‏ریزند و این مهر مقدس،با شیر وارد جان‏مى‏شود و با جان به در مى‏رود. ضرورت کار در باره نهضت کربلا،تاکنون بسیار نوشته،سروده و تحقیق شده است وصاحبان فکر و قلم از زوایاى مختلف و با دیدهاى گونه‏گون به این حماسه‏نگریسته‏اند،بگونه‏اى که مجموعه آثار مربوط به قیام کربلا و مسائل جنبى آن،کتابخانه عظیمى را تشکیل مى‏دهد،اما...همچنان زمینه و میدان براى‏پژوهش و عرضه‏هاى جدید در این باره باز است.بقول‏«صائب‏»:

یک عمر مى‏توان سخن از زلف یار گفت×در بند آن مباش که مضمون نمانده است‏هدف از تدوین این فرهنگنامه،آن بوده که یک مجموعه یک جلدى،فشرده،دم دست و کار بردى،حاوى لازمترین دانستنیها پیرامون موضوعاتى‏که به آن نهضت جاوید چه در عصر حادثه،چه زمانهاى پس از آن تا امروز مربوطمى‏شود،ارائه گردد.از این رو مدخلهاى کتاب که به ترتیب الفباست،اشخاص،گروهها،جاها،کتابها،اصطلاحات،سنتها،شعایر،تعالیم مکتبى و محورهاى‏دیگر را که به نحوى در ارتباط با فرهنگ عاشوراست‏شامل مى‏شود.

در باره اغلب عنوانهاى این فرهنگنامه مى‏توان مقاله مبسوط،حتى جزوه وکتاب نوشت-آنگونه که نوشته‏اند-لیکن هدف این بوده که در حداقل عبارات ودور از شرح و بسط غیر ضرورى و قلمفرسایى،مفیدترین آگاهیهاى لازم به‏خواننده داده شود.ناگفته نماند در برخى عناوین هم در منابع مختلف مطلب‏چندانى به دست نمى‏آید،بخصوص پیرامون بعضى از شهداى کربلا.از این روآگاهیهاى داده شده گاهى بسیار اندک و احیانا غیر کافى است.

تدوین و ارائه یک دایره المعارف کامل و شامل،که به چندین مجلد قطوربالغ گردد،کار یک گروه،آن هم در چند سال و با امکانات پژوهشى گسترده است(همچنانکه طبق اطلاع نگارنده،برخى مراکز در تهران،قم و مشهد چنین‏انگیزه و انگاره‏اى دارند و به کار مشغولند)و سالها باید انتظار کشید تا آن تلاشهابه ثمر برسد و فیشها کتاب شود.

اگر در این کتاب با برخى کاستیها روبرو شوید،آن را به حساب فردى بودن‏کار بگذارید.در عین حال از تذکرات و پیشنهادهاى اهل نظر در تکمیل این مجموعه،مشتاقانه استقبال مى‏شود.

امید مى‏رود این اثر براى همه شیفتگان اهل بیت عصمت‏«ع‏»که دل در گروعشق ابا عبد الله‏«ع‏»دارند و سر بر آستان ولاى او مى‏سایند،بویژه فرهنگیان،نسل جوان کتابخوان،مبلغان، سروران روحانى،مداحان و ذاکران،بسیجیان‏عاشورایى و امت‏حزب الله مفید باشد.

نظام ارتباطى یکى از مزایاى این فرهنگ نامه آن است که در پایان اغلب مطالب مربوط به‏هر عنوان،با«فلش‏»به کلماتى ارجاع داده شده که آنها در این کتاب مورد بحث‏قرار گرفته است.با مراجعه به مدخلهاى مشابه و نزدیک به هم یا مرتبط،مى‏توانید اطلاعات بیشترى به دست آورید.مثلا در آخر«اهل بیت‏»چنین آمده‏است‏«-عترت،بنى هاشم‏»و در آخر«تربت‏»آمده است: «-بوى سیب،تسبیح تربت،چاووش خوانى،فرات‏»که به هر کدام از آنها مراجعه شود مطالبى‏مرتبط با موضوع تربت دیده مى‏شود.ایجاد این‏«نظام ارتباطى‏»بین مدخلها،بهره ورى خواننده را از کتاب افزایش مى‏دهد.

مدخلهاى ارجاعى تعدادى از مدخلها نیز با فلش به مدخل دیگرى ارجاع داده شده است، مانند:

خون خداباب الحوائج‏پیروزى‏دفن اجساد شهداکه باید مطلب را در عنوان دوم جستجو و مطالعه کرد.

منابع جنبى یکى از راههاى‏«ماخذ شناسى‏»در باره موضوعات مختلف،دقت در کتابنامه و فهرست منابعى است که در پایان کتابها و مقالات یا در ذیل صفحات‏ارائه مى‏شود.در این مجموعه،در پا نوشت صفحات علاوه بر ماخذ مطالب،گاهى کتابها و منابع دیگرى نشانى داده شده است که براى علاقه‏مندان تحقیق‏و مطالعه بیشتر سودمند است.البته نام این کتابها در فهرست منابع پایان‏کتاب،نیامده است،زیرا اغلب جنبه معرفى داشته نه آنکه چیزى از آنها نقل‏شده باشد،مثل آنچه در پاورقى مدخلهاى وقف،عبد الله بن عباس،فسادبنى امیه،کوفه، مدایح و مراثى،ادبیات عاشورا،اصحاب امام حسین‏«ع‏»و...آمده‏است.

فهرست موضوعى گرچه پیشنهاد برخى آن بود که این مجموعه،فصل فصل موضوع بندى وتنظیم شود،ولى به نظر رسید ترتیب مطالب بر اساس الفبایى عنوانها،خواننده‏را زودتر به موضوع مورد نظر مى‏رساند.براى مطالعه و باز یافتن موضوعات‏خاص نیز،فهرستى از همه مدخلهاى مطرح شده در کتاب،در پایان آمده که‏بصورت موضوعى تنظیم شده است. موضوعات آن فهرست اینهاست:اشخاص،موضوعات و مفاهیم،جاها و شهرها،ابزار و وسائل، حادثه‏ها،اشیاء و پدیده‏ها،اصطلاحات،کتابها،گروهها.

امید است این تلاش کوچک،مورد قبول خداوند و عنایت ابا عبد الله‏الحسین‏«ع‏»قرار گیرد و کمترین اداى دین به پیشگاه آن مولاى کریم و خدمتى‏ناچیز در مسیر احیاگرى نسبت به آن حماسه ماندگار و ترویج‏«فرهنگ عاشورا» به شمار آید.

قم-جواد محدثى

مهر 1374 ش

آب

در حادثه کربلا،آب و عطش لازم و ملزوم یکدیگرند.کاروان ابا عبد الله،کنار فرات‏فرود آمد، لیکن سپاه ابن سعد،فرات را به محاصره گرفت و آب را به روى امام حسین‏«ع‏»

و اهل بیت و اصحابش بست و میان امام و آب فاصله انداختند تا هم زودتر حسین‏«ع‏»را به‏تسلیم وادارند و هم از خاندان رسالت انتقام بگیرند.به نقل مورخان،از سه روز قبل از عاشورابا محاصره فرات،خیمه گاه امام در مضیقه بى آبى قرار گرفت و کودکان اهل بیت را با دیدن رودفرات،تاب تحمل عطش کمتر مى‏شد.منع آب از زنان و کودکان و افراد عادى(بویژه غیرنظامیان)در همه ادیان و مذاهب،غیر قانونى و عملى غیر انسانى است،بویژه در اسلام.

سپاه اموى با بستن آب به روى یاران و فرزندان حسین‏«ع‏»،این کار خلاف شرع ومغایر با شرافت انسانى و جرم جنگى را مرتکب شدند و کسانى همچون مهاجرین اوس،عمرو بن حجاج و عبد الله بن حصین به این عمل مباهات مى‏کردند و زخم زبان مى‏زدندکه:حسین!از این آب،درندگان و پرندگان مى‏خورند ولى تو حق ندارى از آن بچشى!

مساله‏«آب‏»،در ابعاد و صحنه‏هاى مختلف نهضت عاشورا مطرح است،از قبیل:فرات‏و نهر علقمه،مشک و عباس،کودکان و العطش،على اصغر و تیر حرمله،سقایى وعلمدارى،سنگابخانه، آب خنک و سلام بر حسین،غسل زیارت،لبهاى تشنه،بستن آب‏در کربلا،مراسم طشت گذارى،مهریه فاطمه،برداشتن کام با آب فرات،سیراب کردن‏سپاه حر و...که در باره هر کدام مى‏توانید به عنوان خاص آن در این فرهنگ مراجعه کنید.

تشنگى کودکان و شهادت حسین با لب تشنه از فرازهاى برجسته این حادثه است.وقتى امام سجاد«ع‏»نیز پیکر امام را دفن کرد،با انگشت روى قبر پدر نوشت:«هذا قبرالحسین بن على بن ابى طالب،الذى قتلوه عطشانا».

از آب هم مضایقه کردند کوفیان خوش داشتند حرمت مهمان کربلا بودند دیو و دد همه سیراب و مى‏مکید حاتم ز قحط آب،سلیمان کربلا (1) بسیار گریست تا که بى تاب شد،آب خون ریخت ز دیدگان و خوناب شد،آب از شدت تشنه کامى‏ات،اى سقا آن روز ز شرم روى تو آب شد،آب (2) آب،شرمنده ایثار علمدار تو شد که چرا تشنه از او اینهمه بى‏باک گذشت بود لب تشنه لبهاى تو صد رود فرات رود بى‏تاب،کنار تو عطشناک گذشت بر تو بستند اگر آب،سواران سراب دشت دریا شد و آب از سر افلاک گذشت (3)

آب،رمز طلب و تشنگى و الگوى عطشهاى حیات بخش است و آنان که از آب هم‏استغنا و بى‏نیازى نشان مى‏دهند و تشنگى را طالبند،به آب حیات و سیرابى جان مى‏رسند.

به گفته مولانا:

آب کم جو تشنگى آور به دست تا بجوشد آبت از بالا و پست

آتش زدن خیمه‏ها

از جنایتهاى سپاه عمر سعد،آتش زدن خیمه‏هاى امام حسین‏«ع‏»و اهل بیت او در روزعاشورا بود.پس از آنکه امام به شهادت رسید،کوفیان به غارت خیمه‏ها پرداختند،زنها رااز خیمه‏ها بیرون آوردند،سپس خیمه‏ها را به آتش کشیدند.اهل حرم،گریان و پابرهنه دردشت پراکنده شدند و به اسارت در آمدند. (4) امام سجاد«ع‏»در ترسیم آن صحنه فرموده‏است:به خدا قسم هر گاه به عمه‏ها و خواهرانم نگاه مى‏کنم،اشگ در چشمانم مى‏دود و به‏یاد فرار آنها در روز عاشورا از خیمه‏اى به خیمه دیگر و از پناهگاهى به پناهگاه دیگرمى‏افتم،که آن گروه فریاد مى‏زدند:خانه ظالمان را بسوزانید! (5) این آتش،امتداد همان آتش‏زدنى بود که پس از رحلت پیامبر،در خانه زهرا«ع‏»با آن سوخت و آتش کینه‏هایى بود که‏از بنى هاشم و اهل بیت در سینه‏ها داشتند.به یاد این حادثه،در مراسم عاشورا در برخى‏مناطق رسم است که خیمه‏هایى به نشان خیام اهل بیت بر پا مى‏کنند،ظهر عاشورا به آتش‏مى‏کشند،تا احیاگر یاد آن ستمى باشد که روز عاشورا بر خاندان رسالت رفت.

آتش به آشیانه مرغى نمى‏زنند گیرم که خیمه،خیمه آل عبا نبود

آثار و نتایج نهضت عاشورا

شهادت مظلومانه سید الشهدا و یارانش در کربلا،تاثیر بیدارگر و حرکت آفرین داشت‏و خونى تازه در رگهاى جامعه اسلامى دواند و جو نامطلوب را شکست و امتدادهاى آن‏حماسه،در طول تاریخ،جاودانه ماند.حتى در همان سفر اسارت اهل بیت نیز تاثیرات‏سیاسى این حادثه در اندیشه‏هاى مردم آشکار شد.گروهى از اسرا را که به شام مى‏بردند،چون به تکریت رسیدند، مسیحیان آنجا در کلیساها جمع شدند و به نشان اندوه بر کشته‏شدن حسین‏«ع‏»،ناقوس نواختند و نگذاشتند آن سربازان وارد آنجا شوند.به شهر«لینا»

نیز رسیدند.مردم آنجا همگى گرد آمدند و بر حسین و دودمانش سلام و درود فرستادند وامویان را لعن کردند و سربازان را از آنجا بیرون کردند.چون خبر یافتند که مردم‏«جهینه‏»

هم جمع شدند تا با سربازان بجنگند وارد آن نشدند.به قلعه‏«کفر طاب‏»رفتند،به آنجا نیزراهشان ندادند.به حمس که وارد شدند،مردم تظاهرات کردند و شعار دادند:«اکفرا بعدایمان و ضلالا بعد هدى؟»و با آنان درگیر شدند و تعدادى را کشتند. (6) برخى از تاثیرات‏حماسه عاشورا از این قرار است:

1-قطع نفوذ دینى بنى امیه بر افکار مردم‏2-احساس گناه و شرمسارى در جامعه،بخاطر یارى نکردن حق و کوتاهى دراداى تکلیف‏3-فرو ریختن ترسها و رعبها از اقدام و قیام بر ضد ستم‏4-رسوایى یزیدیان و حزب حاکم اموى‏5-بیدارى روح مبارزه در مردم‏6-تقویت و رشد انگیزه‏هاى مبارزاتى انقلابیون‏7-پدید آمدن مکتب جدید اخلاقى و انسانى(ارزشهاى نوین عاشورایى و حسینى)

8-پدید آمدن انقلابهاى متعدد با الهام از حماسه کربلا9-الهام بخشى عاشورا به همه نهضتهاى رهایى بخش و حرکتهاى انقلابى تاریخ‏10-تبدیل شدن‏«کربلا»به دانشگاه عشق و ایمان و جهاد و شهادت،براى نسلهاى‏انقلابى شیعه‏11-به وجود آمدن پایگاه نیرومند و عمیق و گسترده تبلیغى و سازندگى در طول‏تاریخ،بر محور شخصیت و شهادت سید الشهدا«ع‏»

از نهضتهاى شیعى پس از عاشورا،مى‏توان‏«انقلاب توابین‏»،«انقلاب مدینه‏»،«قیام‏مختار»،«قیام زید»،و...حرکتهاى دیگر را نام برد.براى توضیح بیشتر،به مدخل خاص‏هر یک از این نهضتها در همین مجموعه مراجعه شود.تاثیر حماسه عاشورا را درانقلابهاى بزرگى که در طول تاریخ، بر ضد ستم انجام گرفته،چه در عراق و ایران و چه درکشورهاى دیگر،نباید از یاد برد.«فرهنگ شهادت‏»و انگیزه جهاد و جانبازى که درانقلاب اسلامى ایران و هشت‏سال دفاع مقدس در جبهه‏ها جلوه‏گر بود،گوشه‏اى از این‏تاثیر پذیرى است.شعار«نهضت ما حسینیه،رهبر ما خمینیه‏»که در مبارزات ملت مسلمان‏ایران بر ضد طاغوت طنین افکن بود و نیز شور حسینى جبهه‏هاى رزم ایران،گواه روشن‏تاثیر گذارى کربلا در قرنها پس از آن حماسه مقدس است.یکى از نویسندگان محقق،نتایج نهضت کربلا را عبارت مى‏داند از:

1-پیروزى مساله اسلام و حفظ آن از نابودى‏2-هزیمت امویان از عرصه فکرى مسلمین‏3-شناخت اهل بیت بعنوان نمونه‏هاى پیشوایى امت‏4-تمرکز شیعه از بعد اعتقادى بر محور امامت‏5-وحدت صفوف شیعه در جبهه مبارزه‏6-ایجاد حس اجتماعى در مردم‏7-شکوفایى موهبتهاى ادبى و پدید آمدن ادبیات عاشورایى 8-منابر وعظ و ارشاد،به عنوان وسیله آگاهانیدن مردم‏9-تداوم انقلاب بصورت زمینه سازى نهضتهاى پس از عاشورا (7) حادثه کربلا،گشاینده جبهه اعتراض علیه حکومت امویان و سپس عباسیان شد،چه به‏صورت فردى که روحهاى بزرگ را به عصیان و افشاگرى واداشت،و چه به شکل‏مبارزه‏هاى گروهى و قیامهاى عمومى در شهرى خاص یا منطقه‏اى وسیع. (8)

خون او تفسیر این اسرار کرد ملت‏خوابیده را بیدار کرد (9)

الوداع <- ´ckق فëpha

آداب زیارت

تشرف به دیدار امام معصوم‏«ع‏»چه در حال حیات و چه پس از شهادت و هنگام‏زیارت قبور ائمه‏«ع‏»آدابى دارد که آن را از دیدارهاى معمولى جدا مى‏کند.رعایت‏طهارت،ادب،متانت، توجه،حضور قلب از جمله این آداب است. (10)

زیارت قبر سید الشهدا«ع‏»آداب ویژه‏ترى دارد، از قبیل:نماز خواندن،حاجت‏خواستن،بى آلایش وغمگین و غبار آلود،راه زیارت را پیمودن،پیاده رفتن،غسل زیارت کردن،تکبیر گفتن، وداع کردن. (11) شهید ثانى در کتاب‏«دروس‏»،چهارده آداب براى زیارت مى‏شمارد که‏خلاصه آنها چنین است:

اول:غسل،پیش از ورود به حرم،با طهارت بودن و با لباس تمیز و خشوع وارد شدن‏دوم:بر آستانه حرم ایستادن،دعا خواندن و اذن ورود طلبیدن‏سوم:کنار ضریح مطهر ایستادن و خود را به قبر نزدیک ساختن‏چهارم:رو به حرم و پشت به قبله ایستادن در حال زیارت،سپس صورت بر قبر نهادن‏سپس به بالاى سر رفتن‏پنجم:زیارتهاى وارده را خواندن و سلام گفتن‏ششم:پس از زیارت،دو رکعت نماز خواندن‏هفتم:پس از نماز،دعا کردن و اجت‏خواستن‏هشتم:کنار ضریح مقدارى قرآن خواندن و ثواب آن را هدیه به امام کردن‏نهم: در همه حال،حضور قلب داشتن و استغفار کردن از گناه‏دهم:به نگهبانان و خادمان حرم احسان و احترام کردن‏یازدهم:پس از باز گشت به خانه،دوباره به حرم و زیارت رفتن و در آخرین زیارت،دعاى وداع خواندن‏دوازدهم:پس از زیارت،بهتر از قبل از زیارت بودن‏سیزدهم: بعد از تمام شدن زیارت،زود از حرم بیرون آمدن تا شوق،افزون‏تر شود،وهنگام خروج،عقب عقب بیرون آمدن‏چهاردهم:صدقه دادن به نیازمندان آن شهر و آستانه،بویژه به تنگدستان از دودمان‏رسول خدا احسان کردن. (12) رعایت این آداب،قرب روحى و معنوى مى‏آورد و سازندگى زیارت را افزون‏مى‏سازد و فلسفه تشریع زیارت نیز،همین بهره‏ورى از معنویات مزارات اولیاء خداست. (13)

آداب وعظ و منبر

اهل منبر و وعظ،که در محافل دینى و مجالس حسینى براى مردم القاى سخن و ایرادموعظه و ذکر مصیبت مى‏کنند،چون با دل و دین مردم سر و کار دارند و شنوندگان، کلامشان را حجت مى‏شمارند،باید خود به حرفهایشان معتقد و عامل باشند،تا هم سخن‏تاثیر کند و هم از وجهه دین و علماى دینى کاسته نشود.

بنا بر این بر فراز منبر رفتن و به موعظه خلایق یا نشر خلایق پرداختن،کار هر کس‏نیست و صلاحیتها و شرایطى مى‏طلبد.علماى بزرگ که دلسوز دین بوده‏اند،همواره چه‏کتبى و چه شفاهى به اندرز و رهنمود در این زمینه‏ها پرداخته‏اند.از جمله مرحوم میرزاحسین نورى در کتاب ارزنده خود(لؤلؤ و مرجان)به بیان آداب اهل منبر پرداخته و«اخلاص‏»را پله اول منبر و«صدق‏»را پله دوم آن دانسته و نکاتى را هم بعنوان‏«مهالک‏عظیمه روضه خوانان و اهل منبر»دانسته که بعضى از آنها از این قرار است:

1-ریاکارى و به خاطر دنیا کار کردن‏2-روضه خوانى را وسیله کسب خویش ساختن‏3-آخرت خود را به دنیا،و به دنیاى دیگران فروختن‏4-عمل نکردن روضه خوان به گفته‏هایى که خود نقل مى‏کند5-دروغ بافتن در منبر و رعایت نکردن صدق احادیث و حکایات. (14) شاگرد وى مرحوم محدث قمى در منتهى الآمال،پس از بیانى مبسوط در زشتى دروغ‏در مجالس عزادارى و منبر و مرثیه و استفاده از غنا در نوحه خوانى و رعایت نکردن دقت‏در نقلهاى تاریخى،سخنانى دارد،تحت عنوان‏«نصح و تحذیر»و اهل منبر را بر حذرمى‏دارد از مبتلا شدن به:دروغ گفتن و افترا بستن بر خدا و ائمه و علماء،غنا خواندن،اطفال امارد را با الحان فسوق پیش از خود به خوانندگى واداشتن،بى اذن،بلکه با نهى‏صریح به خانه مردم در آمدن و بر منبر رفتن و آزردن حاضرین بر گریه نکردن به کلمات‏بلیغه،ترویج باطل در وقت دعا،مدح کسانى که مستحق مدح نیستند،مغرور کردن‏مجرمین و متجرى نمودن فاسقین،خلط کردن حدیثى به حدیث دیگر به طور تدلیس،تفسیر آیات شریفه به آراء کاسده،نقل اخبار به معانى باطله،فتوا دادن با نداشتن اهلیت‏آن،متوسل شدن براى زینت دادن کلام و رونق گرفتن مجلس به سخنان کفره و حکایت‏مضحکه و اشعار فجره و فسقه در مطالب منکره و تصحیح کردن اشعار دروغ مراثى رابعنوان زبان حال،ذکر آنچه منافى عصمت و طهارت اهل بیت نبوت است،طول دادن‏سخن به جهت اغراض کثیره فاسده و محروم نمودن حاضرین از اوقات فضیلت نماز وامثال این مفاسد که لا تعد و لا تحصى است...و پس از بحثى پیرامون اهل عمل نبودن به‏گفته‏ها و توقعات بى مورد داشتن،این شعر حافظ را نقل مى‏کند که:

واعظان کاین جلوه در محراب و منبر مى‏کنند چون به خلوت مى‏روند آن کار دیگر مى‏کنند مشکلى دارم ز دانشمند مجلس باز پرس توبه فرمایان چرا خود توبه کمتر مى‏کنند گوئیا باور نمى‏دارند روز داورى کاین همه قلب و دغل در کار داور مى‏کنند (15)